Türk devletlerinin tarihi -geniş çalışma-

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Büyük (Asya) Hun İmparatorluğu
Türk göçlerinin doğu yönünde devam ettiği asırlarda* Çin'de kurulan Chou devletinin (M.Ö. 1050-256) Türklerle ilgisi üzerine dikkat çekilmiş* hükümdar sülalesinde Gök dini* Güneş ve yıldızların kutlu sayılması gibi inançlarla* askerî kuvvette harp arabalarının bulunması ve devletin* daha çok* Türklerle meskûn bölgede (Şensi* Batı Şansi* Kansu) kurulmuş olması* çeşitli ilim dallarından bazı bilginleri (F. Hirth* B. Karlgren* Ed. Chavannes* J. C. Anderson* R. Wilhelm* W. Eberhard vb.)* bu hanedanın aslen Türk olabileceği* veyahut devlette Türk unsurunun hakim bulunduğu düşüncesine sevk etmiştir. Bununla beraber* aslında daha ziyade Türk kültürü tesiri fazla belirli bir Çin devlet ve cemiyeti gibi görünen Chou devletine ait bu faraziye kesinlik kazanıncaya kadar* Asya Türk tarihini Hunlarla başlatmak yerinde olacaktır.
Çin kaynaklarında* M.Ö. 4. asırdan itibaren* Türklerle birlikte Moğol Tunguz soyundan bazı grupların başındaki "Kuzey Barbarları Hanedanı"nı belirlemek üzere Hiungnu (Hsiungnu) diye anılan kütlenin* hangi soydan oldukları hakkında* türlü görüşler ileri sürülmüştür. Bu görüşlerde* eskiden* Çin kaynaklarının Hiungnularla ilgili olarak verdikleri örf* adet ve ekonomik faaliyetlere ait* iyi incelenmemiş bilgi dikkate alınmış* son zamanlarda ise hayli ilerleyen dil ve kültür araştırmaları* esas teşkil etmiştir. Bunlara göre* Hiungnular Türk'tür (J. De Guignes* 1757; J. Klaproth* 1825; F. Hirth* 1899; J. Marquart* 1903; P. Pelliot* 1920; 0. Franke* 1930; Gy. Nemeth* 1930; McGovern* 1939; R. Grousset* 1942; W. Eberhard* 1942; B. Szasz* 1943; L. Bazin* 1949; F. Altheim* 1953; H.V. Haussig* 1954; W. Samolin* 1958; 0. Pritsak* 1959; G. Clauson* 1960 vb.). K. Shiratori* önce Türk kabul etmiş* sonra da Moğol olduklarını söylemiştir. L. Ligetiye göre* Hiungnuların kimliğini tespit etmek müşküldür. A. V. Gabain* Türk-Moğol karışımı oldukları fikrindedir. Her ne kadar* Hiungnuların büyük imparatorluğunda* Türkler yanında Moğol* Tunguz vb. yabancı kavimlerin de yer almaları tabiî ise de* devleti kuran ve yürüten asıl unsurun Türk olduğunda şüphe yoktur. Bu devlette* aslında orman kavmi olan Moğol ve Tunguz değil* Türk bozkır kültürü hakim olup* Gök Tanrı'ya inanılıyor (aslında totemci olan Moğollara* "Tanrı" sözü* sonra Türklerden intikal etmiştir); aile* "baba hukuku" üzerine kurulu bulunuyordu.

Nihayet Hiungnu devletinde idareci zümre ve hanedanın dili Türkçe idi. Siyasî ve kültürel münasebetler vesilesi ile* Çin yıllıklarında Hiungnu dilinden zapt edilen* Tanrı* kut* börü* il (el)* ordu* tuğ* kılıç vb. kelimeler Türkçe olup Türk dilinin en eski yadigârlarındandır. Ve nihayet devletin sahipleri* kendilerine* Türkçe'de "kavim* halk" manasında olan "Hun" (Khun=/tü/ı) diyorlardı. "Hun" adı* bir görüşe göre* M.Ö. 1. bin başlarında "Kwan* Gun"* 5. asırdan önce "Kun"* 4. ve 3. asırlarda ise "Khun" telaffuz edilmişti. Ağırlık merkezinin* Orhun-Selenga ırmaklan ve Türklerce kutlu ülke sayılan Ötüken havalisi* Orhun ırmağı üzerindeki Karakum ile Ordos bölgesi arasında bulunduğu anlaşılan Hun siyasî birliğinin kesin tarihini* M.Ö. 4. asırdan itibaren takip etmek mümkün olmaktadır. Hunlarla ilgili en eski yazılı vesika olarak* M.Ö. 318 yılında yapılan bir anlaşma zikredilmiştir. O zaman* Chou iktidarının zayıflaması sonucu meydana çıkan 14 kadar büyük derebeyliğin mücadele sahası olan Çin'de* birbirleri ile savaş halindeki bu feodal "muharip devletler"den Ch'in (Ts'in)'in gittikçe kuvvetlenmesinden endişelenen komşu beş "krallık" (derebeylik)* zikredilen yılda* Hun birliği (Hiungnu) ile ittifak antlaşması yapmıştı. Hunlar* daha sonra Çin topraklarında baskıyı artırdılar. Mahallî hanedanlar* uzun müdafaa savaşları sırasında* korunmak maksadı ile* meskûn sahaları ve askerî yığınak yerlerini surlarla çeviriyorlardı. Chou'lardan iktidarı M.Ö. 256'da tamamen devralan Ch'in devletinin (Şensi'de) ünlü hükümdarı Shihhuangti (M.Ö. 247-210)* kuzey taarruzlarına karşı sınırlarını büsbütün kapamak için* surların iç kısımlarını yıktırarak elde ettiği malzeme ile* dış surları birbirine bağlamak ve boş yerleri tamamlatmak sureti ile* meşhur Çin Seddi’ni (15 m. yükseklik* 9 m. genişlik* düz bir hat halinde uzunluk:1845 km.) meydana getirdi (M.Ö. 214). Böylece* Çinlilerin en tesirli korunma tedbirini aldıklarına kanaat getirdikleri bu sırada* iki mühim hadise vukua geldi: Çin'de uzun müddet dirayetli imparatorlar yetiştiren Han sülalesinin (İlk Han* M.Ö. 206-M.S. 22* İkinci Han M.S. 24-220) kurulması ve Hun devletinin başına da Mo-tun'un (veya Maotun* Mavdun; eski okunuşlar: Moduk* Meitei* Mote* Mete) geçmesi (M.Ö. 209).

Çin kaynaklarında* Hunların Tuku (=Türk?) adlı aile veya kabilesine mensup olduğu bildirilen Mo-tun (Beğtun)* kendi oğlunu tahta getirmeyi tasarlayan üvey anasının teşviki ile* babası T'uman tarafından tahttan mahrum bırakılması teşebbüsü karşısında* emrindeki* demir disiplin altında yetiştirilmiş* 10 bin atlı ile katıldığı bir sürek avında Tuman'ın öldürülmesi üzerine* Hun hükümdarı ilan edilerek (M.Ö. 209-174)* Hun dilinde "imparator" manasında "sonsuz genişlik* yücelik* ululuk" ifade eden ve Asya Türk devletlerinde 6 asır kadar kullanılan Tanhu (türlü okuyuşlar: Tanju* Jenuye* Şanu ve son olarak* aynı Çince işaretin bugünkü söylenişi ile Şanyü* Şany) unvanını aldı. Devletini yeniden düzenledi ve kendisini iyi tanımadıkları anlaşılan Tunghuların (doğudaki Moğol-Tunguz kabileler birliği) ısrarla toprak talepleri karşısında savaş açarak* onları perişan etti. Böylece* hakimiyetini kuzey Peçili'ye kadar genişlettikten sonra* Orta Asya'da Tanrı dağları* Kansu havalisindeki* Hind-Avrupa menşeli sanılan Yüeçileri (Yüehch'ih) mağlup etti (M.Ö. 203). O sırada* Hun devleti "Sol Bilge eligi"nin Shangku'da* "Sağ Bilge eligi"nin Shangkün'de (Şensi) ikamet ettiği tahmin edildiği bu dönemde Mo-tun* daha sonra* Çin topraklarına yöneldi* 3 yıl kadar sürdüğü anlaşılan (201-199) bu savaşlarda Mai* Taiyuan bölgelerini zapt etti. Han sülalesinin kurucusu imparator Kaoti'nin (M.Ö. 206-195) 320 bin kişilik ordusunu* Paiteng'de bozkır usulü sahte ric'at gösterisi (Turan Taktiği) ile çember içine aldı. İmparator* bozkır bölgelerinin Hun devletine terki* yiyecek ve ipek verilmesi ve yıllık vergi şartları ile kendini ve ordusunu kurtarmağa muvaffak oldu. Doğu Asya tarihinde* iki büyük devlet arasında akdedilmiş ilk milletlerarası mukavele olduğu belirtilen bu antlaşma (M.Ö. 201) gereğince* Mo-tun'un bir Çin prensesi ile de evlenmesi sonucu* Çin ile dostluk havası içinde* imparatoriçe Lü (M.Ö. 195-179) ve imparator Wenti (M.Ö. 179-157) zamanlarında da devam etmiş olan ticarî münasebetler geliştirilirken* Mo-tun* Baykal gölü kıyılarından İrtiş yatağına kadar olan bozkırları ve daha batıdaki Tingling'ler* bazı Ogur (Hochieh = 0k'ue) kollan ile meskûn araziyi* kuzey Türkistan'ı zaptetti ve oradaki Yüeçi'lerin komşusu Wusun'ları himayesine aldı. Bu suretle Büyük Hun hükümdarı* o çağda Asya kıtasında yaşayan Türk soyundan hemen bütün toplulukları* kendi idaresinde tek bayrak altında toplamış oluyordu. İmparatorluk sınırlarının* doğuda Kore'ye* kuzeyde Baykal gölü ve Ob* İrtiş* İşim nehirlerine* batıda Aral Gölüne* güneyde Çin'de Wei ırmağı - Tibet yaylası - Karakurum dağları hattına ulaştığı bu tarihlerde* Hunlara tabi olanlar arasında* Moğollar* Tibetliler* Tunguzlar ve Çinliler de vardır. Mo-tun tarafından Çin hükümetine gönderilen* M.Ö. 176 tarihli mektuptan anlaşıldığına göre* yalnız İç Asya'da Türk devletine bağlı kavim ve şehir devletçiklerinin sayısı 26 idi ve hepsi* Tanhu'nun ifadesi ile "yay geren"lerle "tek bir aile" halinde birleşmişlerdi.



Mo-tun* M.Ö. 174 yılında öldüğü zaman* sivil ve askerî teşkilatı* iç ve dış siyaseti* dini* ordusu* harp tekniği ve sanatı ile yüksek vasıflı bir cemiyet halinde* daha sonraki bütün Türk devletlerine örnek olan* tarihi kesin ilk Türk siyasî teşekkülü olan "Büyük Hun Devleti"* kudretinin zirvesinde bulunuyordu. Görüldüğü üzere bu devlet* idaresindeki kısıtlı tarım sahalarına karşılık* daha ziyade* otlağı bol* besiciliğe elverişli bozkırlar bölgesinde kurulmuştu. Ekonomisinin temeli* başta at olmak üzere* hayvan yetiştiricilik idi. Buna göre* sosyal durumu da* toprağa bağlı "köylü" kültüründeki geniş arazi sahibi Çin "gentry" tabakası ile köle sınıfından çok farklı idi. Ne malikanelere* ne de toprak kölelerine rastlanmayan Hun bölgelerinde halk* kan akrabalığı ile birbirine bağlı ailelerin meydana getirdiği sosyal ve siyasî birlikler olarak* disiplinli ve kendilerini müdafaa için daima silahlı kabileler (boylar) halinde yaşıyor ve devlet* bu kabile birliklerinin (budunlar) kendi aralarında sıkı işbirliği yapmalarından doğuyordu. Devlet* bu kuruluşu icabı ve bilhassa ordunun Mo-tun tarafından tanziminden sonra* merkezden idare edilen bir "askerî teşkilat" niteliği kazanması sebebi ile askerî karakterde idi ve gerekli şartlar (bozkırda eğitilmiş olmak* at ve silah) hazır olduğu için de fütuhata açıktı. Bu yönden de* "köylü" Çin devletinden ayrılıyordu. Çin'de esas rejim "feodalite" olduğu halde* Hun devletinde merkeziyetçilik* dikkati çekecek kadar belirli idi. Küçük memurlar ve bazı müşavirler belki Çinli idi* fakat emirlerindeki silahlı kuvvetlerle* aynı zamanda birer kumandan olan bütün yüksek görevliler ile birinci derecede sorumlu makam sahipleri* hep Hun asıldan oldukları gibi* devlet teşkilatının da (mesela* sağ-sol veya doğu-batı taksimatı vb.) Çinlilik ile hiç ilgisi yoktu. Mo-tun tarafından gerçekleştirilen ve toplulukta kabilecilik gayretlerini kırarak adeta devlete millî topluluk havasını getiren ordudaki 10'lu tertip de Türk idi. Esasen devletin millî karakterinin korunmasına dikkat edildiğine dair bazı davranışlar göze çarpıyordu: Mesela Paiteng'de* imparator idaresindeki Çin ordusunu kuşatan Mo-tun'un* Çin içlerine dalarak bozkırdan uzaklaşmasına* zevcesi ve herhalde devlet meclisi tarafından engel olunmuştu. İnanç yönünden de* ne Moğol totemciliği* ne de Çin toprak tanrıcılığı ile ilgisi bulunan* bozkır Türk Gök-Tanrı itikadındaki Hun devletinin meydana gelişinde* "Çin imparatorluğu"nun model olduğuna dair yaygın görüş* normal ölçülerdeki karşılıklı kültür tesirleri dışında* doğru sayılmamalıdır. Zira bu düşüncenin gerekçesinde ileri sürülen* "Hiungnu hükümdarının* tıpkı Çin imparatoru gibi Gök'ün (Tanrı'nın) oğlu olarak görünmek ve Çin'dekine benzer saray erkânına sahip olmak lüzumu"* Hun devleti için zarurî değildi. Önce* devlet* Çin topraklarında değil* "Hiungnu"lar sahasında kurulmuştu; dolayısıyla Çin meşruiyet prensiplerini* bu devlette aramakta isabet yoktur. İkincisi* Mo-tun'un "Gök'ün oğlu" diye bir unvan takındığı şüphelidir* çünkü onu tavsif eden: T'engli Koto (aynı Çince işaretin bugünkü söylenişi ile* Ch'engli kut'u) tabirindeki şimdiye kadar "oğul" manasına geldiği sanılan ikinci kelimenin "kut" (siyasî iktidar) demek olduğu anlaşılmıştır. Üçüncüsü* Çin devletinde "Gök'ün oğlu" kavramı da aslen Çin değil* Türk menşelidir. Bütün bunlardan dolayı* Mo-tun zamanında kesin şeklini aldığı görülen Büyük Hun devleti* etnik yönden ve hakimiyet anlayışı* sosyal yapısı* idarî ve askerî kuruluşları (sosyo-politik üniteler* devlet meclisi = toy* sağ sol teşkilatı* bilge elig'ler vb.) dini ve dünya görüşü ile* Türk milletinin tarih ve kültüründe feyizli etkilerini* iki bin yıl sürdüren bir ana kaynak durumundadır. Bu itibarla* Türk ve dünya tarihinde çok büyük önem taşır.

Mo-tun'un oğlu tanhu Kiok (Chiyü /Kök?/ veya Laoshang* M.Ö. 174-160)* Hun İmparatorluğunun bu büyüklüğünü muhafaza etmeğe çalıştı. Yurtlarından oynattığı Yüeçilerin* Afganistan'a giderek Baktria (Belh) bölgesinde* vaktiyle İskender tarafından kurulmuş olan Grek hakimiyetine son verdikleri tarihte (M.Ö. 166)* kalabalık ordusu ile Çin'e girerek* başkent Ch'angan yakınındaki imparator sarayını yakan Kiok* bu seferdeki gayesine uygun olarak* Çin ile iktisadî ilişkilerini dostane bir şekilde sürdürmek için* bir Çin prensesi ile evlendi. Şüphesiz* Çin sarayı ile devam ettirilen akrabalık* siyasî mahiyette bir davranıştan ibaretti. Fakat bu suretle ileride* Çin ile temas halindeki hemen bütün Türk devletleri bakımından kötü neticeler verecek olan bir çığır* derinleştirilmiş oldu. Çünkü hanedanlar arasındaki bu yakınlaşmalar* her zaman* Çin hile makinesinin harekete geçmesi için* fırsat teşkil etmekte idi. Hun merkezinde* Çinli prensesin himayesinden faydalanan Çin diplomat ve vazifelileri* Hun imparatorluğu topraklarında serbestçe gezip dolaşıyorlar* Türkler ve tâbi kavimler arasında kötü propaganda yapıyorlar* devleti sinsice kuvvetten düşürmeğe çalışıyorlardı. Bundan başka* ticaret malı olarak memlekete sokulup* Hun ileri gelenleri arasında revaç bulan Çin ipeği* lüks zevki yolu ile rehaveti arttırmakta idi. Kiok devrinde fazla hissedilmeyen bu menfî durumlar* onun oğlu Künçin (Chünch'en) zamanında (M.Ö. 160-126)* gerçek bir huzursuzluk kaynağı olarak kendini gösterdi. Keza* Han sülalesine damat olan bu tanhu* babası ve dedesi ölçüsünde dirayetli ve asker ruhlu bir hükümdar olmadığı için* Hun iktidarında sarsıntılar belirdi. Çinlilerin* bu devirde (imparator Chingti* 157-141)* sınır boylarında ufak çaptaki akınları durdurduğu görülüyordu. İlk defa* imparator Wuti (M.Ö. 141-87)* kalabalık ordular teşkil ederek Hun hakimiyetinin yıkılmasını hedef tutan planlarını tatbike girişti. Propagandayı arttırdı. Gayelerinden biri de* Çin için büyük gelir kaynağı olan ipeğe* batı bölgelerinde yeni pazarlar bulmak ve İç Asya-İran üzerinden Akdeniz kıyılarına ulaşan* meşhur "İpekyolu"nu emniyet altına almaktı. Dolayısıyla* Orta ve Batı Asya'da* yabancıların kudretini kırması lâzımdı. Bilindiği gibi* aşağı yukarı M.S. 1. bin sonlarına kadar* Türk-Çin mücadelelerinin temel sebeplerinden biri* bu kervan yoluna hakimiyet meselesi olmuştur. Wuti'nin* İpekyolu üzerindeki memleket ve kavimleri öğrenmek ve Hunlara karşı onlarla işbirliği sağlamak maksadı ile batıya gönderdiği yüksek rütbeli bir asker olan Çangk'ien'in (Changch'ien)* gizli vazifesini yaparken Hunlar tarafından bir süre gözaltında tutulmasına rağmen* buralarda geçirdiği uzun müddet içinde (M.Ö. 138-126) edindiği bilgiyi* temaslarını ve hükümete tavsiyelerini ihtiva eden mühim rapor* imparatoru memnun etmiş ve sonraki Çin siyaseti için başlıca rehber vazifesini görmüştür. Bu arada Çinliler* çok ehemmiyetli bir başarı daha elde etmişlerdi ki* o da* ordularını Türk usulüne göre yetiştirmeleri ve Hun silahları ile teçhiz etmeleri idi. Daha Mo-tun'dan çok önceleri* 318 andlaşması ile ilgili olup* Hunlara karşı askerî gücünü takviyeye çalışan Chao (Şansi'de) krallığında Wuling (M.Ö. 325-298) zamanında başlayıp* daha sonra* Kuzey Çin'de feodal hükümetlerin yerini alan büyük Ch'in devletinin imparatoru Shihhuangti zamanında hızla devam eden bu askerî ıslahat hareketleri* Han imparatoru Wuti'nin kumandanlarından Weits'ing ile Hun tarzında 140 bin kişilik bir süvari kuvveti çıkaran Ho K'üping tarafından* büyük başarıya ulaştırılmıştı. M.Ö. 127-117 yılları arasında* Ordos'daki Hunlara karşı kazandıkları zaferler* Hun ağırlık merkezinin* Gobi'den kuzeye* Orhun nehri bölgesine kaymasına sebep olmuştu.

Hunlar* artık eskisi gibi değildiler. Akınları duraklamış* bilhassa Tanhu Tsütihoü (Chut'eho) zamanından itibaren (M.Ö. 101-96) 40 yıl devamınca* zengin güneybatı topraklarının (Tanrı dağları* Cungarya* Turfan* Yarkent* Kuça vb.) düşman istilasına uğraması ile devlet geliri azalmış* o zamana kadar Çin'den vergi ve hediye olarak sağlanan malî destek kesilmişti. İç huzursuzluk* idarecilerle başbuğların arasını açmağa yönelen kesif Çin propagandası ile gittikçe derinleşiyordu. Hun prenslerinin birbirleri ile olan anlaşmazlıkları* mücadeleyi şiddetlendirdi. İktisadî darlık ve askerî güçsüzlük karşısında* maddî yardım temin edilir düşüncesi ile* çıkar yol olarak Tanhu Hohanyeh'in (M.Ö. 58-31) Çin himayesini isteme meyli* durumu büsbütün karıştırdı. Sol Bilge eliği (Sol kanat kralı) olan Çiçi (Chihchih* Tsitki)* bu kardeşinin tanhuluğunu tanımadı. Mesele* Hun devlet meclisinde (Türkçesi: toy) ağır münakaşalara yol açtı. Hohanyeh'in teklifi; istiklâlin feda edilmesini "gülünç ve utanç verici" bir davranış sayan ve kendilerinden ülkenin devralındığı atalara karşı hürmetsizlik kabul eden Çiçi taraftarlarınca reddedildi. Tanhu'nun fikrinde direnmesi* Hunları ikiye ayırdı (M.Ö. 55). Devlet birliğinin parçalanması ile* Çin üzerindeki Hun tehdidi ortadan kalktığı için* Doğu Asya tarihinde bir dönüm noktası olan bu yıllarda* Hun prensleri arasında iyice alevlenen açık mücadele sonunda* rakiplerini mağlup* bu arada tanhuluk merkezini de işgal ederek Hun imparatoru durumuna yükselen Çiçi karşısında* Hohanyeh* kendine bağlı kütlelerle birlikte* desteğini sağladığı Çin'in kuzeybatı sınır bölgesine (Ordos* Pingçu) çekildi (M.Ö. 54).




Fakat Çiçi'nin hakimiyeti uzun sürmedi. Topraklan çok genişti ve Hun devleti bu bölgelerde henüz iyice yerleşmiş* idarî nizamı kurmuş* tâbi kütleler ve komşuları ile normal münasebetlerini geliştirmiş değildi. Çiçi'nin harekâtını* adım adım takip eden Çin* Wu'sun'ları* Kangkü devletini kendine çekmeği bildi ve derhal saldırıya geçti. Etraftan aldıkları yardım ve 70 bin kişi civarındaki orduları ile* baskın şeklinde* Hun topraklarına girerek süratle ilerleyen Çinliler tarafından kuşatılan* Talas ırmağı üzerindeki surlu Hun başkenti* tamamıyla tahrip edildi (M.Ö. 36). Başkentte* hayrete değer bir müdafaa yapılmış* sokaklarda kanlı savaşlar verilmiş* hatta tanhuluk sarayı içinde oda oda çarpışılmış ve Çiçi* oğlu ve hatunlar dahil* saray mensuplarından 1518 kişi* ellerinde kılıç* devletleri uğruna hayatlarını feda etmişlerdi.

Çiçi'nin batıya uzaklaşmasından sonra kendini toplayan ve Çin hükümeti ile anlaşma yaparak (M.Ö. 43)* devlet meclisinin kararı ile başkentini Orhun bölgesine nakleden* fakat M.Ö. 36'dan itibaren tekrar Çin tâbiliğine giren Hohanyeh'e (ölm. M.Ö. 31) bağlı kütleler* onun evlatları tarafından bir müddet idare edildikten sonra* tekrar toparlanmağa başlamışlar ve kudretli bir devlet adamı olduğu anlaşılan Yu (Hotodzsisi) Tanhu zamanında (M.S. 18-46)* Çin'e karşı istiklallerini elde ederek* doğuda Mançurya'ya* batıda Kaşgar'a kadar olan geniş bölgeyi tekrar idarelerine almağa muvaffak olmuşlardı. Fakat Yu'nun ölümünden itibaren iç anlaşmazlıklara düşmeleri ve uzun süren kıtlık yıllarının sebebiyet verdiği çok sayıda hayvan kırımı ile ülkede baş gösteren açlık* Hunları müşkül duruma soktu. Yu'nun oğlu Tanhu P'unu'ya karşı mücadele açarak* kuzeydeki Hun kabileleri arasına çekilen Pi'nin (P'unu'nun yeğeni) orada kendini tanhu ilan etmesi hadisesi (M.S. 48)* Hunları tekrar ve artık bir daha birleşememek üzere ikiye ayırdı: Kuzey Hunları (Kuzey veya Dış Moğolistan'da) ve Güney Hunları (Güney veya İç Moğolistan'da).

Böylece* M. 48'de* ayrı siyasî vasıfları kesinlik kazanan iki Hun devleti arasındaki büyük fark* güneydekinin Çin tabiiyetini devam ettirmesi* Kuzey devletinin ise istiklalini daima koruması idi. Bundan başka* Güney Sibirya* Cungarya ötesine kadar Batı ve İç Asya'da iktisadî ehemmiyeti bilinen bütün şehir devletleri de* Kuzey Hun Devletinin idaresinde idi. Dolayısıyla siyasî ve askerî Çin saldırılarının ana hedefini teşkil ediyordu. Daha Hun İmparatorluğunun bölünmesi ile sonuçlanan iç mücadeleleri ustaca istismar eden Çin* Hunlara bağlı doğudaki Moğol-Tunguz karışımı Wuhuan ve Sienpi (Hsienbi) kütlelerini kışkırtmış* bunların sürekli baskıları neticesinde Hun Devleti* Doğu Moğolistan'da kontrolü kaybederken* batı bölgesinde de tahrikçi Çin siyaseti ile karşılaşmıştı. Bu sebeple* en tesirlisi Yarkent Krallığı olmak üzere* Şanşan (Loulan* Lobnor'un güneyi)* Turfan vb. bölgelerdeki ayaklanmalar ile uğraşmak zorunda kalındı (46-60 yılları). Hun Devletinin buralarda* bilhassa Çin'in sömürücü tutumu ile Yarkent kralı Kien'in çok merhametsiz davranışından perişan düşen halk tarafından* kurtarıcı gibi karşılanması ve duruma hakim olduktan sonra* yeniden baskı altına aldığı Çin'i* sınır kasabalarında serbest ticarete mecbur etmesi (61-65)* Çin'i tam kararlılık içinde ve doğrudan doğruya askeri harekâtla Hun Devletini çökertmek hazırlığına sevk etti. İmparator Mingti (58-75)* Ç'engti (75-89) ve Hoti (89-105) devirlerinin ünlü generali Pan Ç'ao'nun yüksek kumandasında kalabalık Çin ordularının* 30 yıl süren harekâtı sonunda Kangk'ü'ye kadar (Kaçgar* Hami* Yarkent* Hoten dahil) sayısı 50'yi bulan zengin ve kervan yolu üzerinde olduğu için* iktisadî yönden önemli şehir* Çin idaresine geçti. Bilhassa 73-74* 89-90-91 yılları harekâtında ağır kayıplara uğrayan Hunlar* İç-Asya'da hakimiyetlerini kaybederken* doğuda da Sienpi'lerin hücumlarına (en şiddetlisi 89-91 arasında) maruz bulunuyorlardı. İki cephede* sürekli savaşlar vermek zorunda kalan Kuzey Hun Devleti* son tanhuların başarılı müdafaalarına rağmen* kuvvetten düştü* durum aleyhte gelişti. Hakimiyetlerini* Güney Sibirya'ya ve Cungarya'ya kadar genişletmeğe muvaffak olan Sienpi'lerin hükümdarı Tanshihhuai (aş. yk. 147-156) tarafından* nihayet saf dışı edilen Kuzey Hunlarının (ihtimal Tanhu Avitokhol zamanında) toprakları* düşman kabilelerin istilasına uğradı. Siyasî iktidarlarının zayıflamağa yüz tuttuğu tarihlerde* esasen memleketi terk etmeğe başlayan Hunlardan (büyük çapta göçler 91'de ve 155'e doğru)* Kuça civarında kalan Yüepan-Yüebanlar dışındaki kalabalık kütleler* batıya çekilmişlerdi ki* bunların şimdiki Güney Kazakistan bozkırındaki soydaşlarına (Çiçi Hunları) katıldıkları anlaşılmaktadır.

M. 48'den beri* Çin sınır bölgesinde yaşayan ve kuzeyden gelecek saldırılar için Çin'in ileri karakolu bir tampon devlet durumunda olan Güney Hunları da pek huzurlu değildi. Kukla tanhulara karşı* Hun kabileleri* sık sık başkaldırıyorlardı. 94* 124 ve 140 yıllarında görülen ayaklanmalar güçlükle bastırılmış* bunları 153* 158 isyanları takip etmişti. Bu senelerde Kuzey Moğolistan'ı işgal eden Sienpi'ler* güneye doğru baskılarını artırarak* Hun devleti için tehlikeli olmağa başladılar (177'den itibaren). 188'de Çin hükümetince tayin edilen tanhunun tamamen Çin'e teslim olma kararı üzerine Hunlar tarafından öldürülmesi* devleti başsız bıraktı. Kabileler* diğer tayinli iki tanhuyu da tanımadılar ve dağınık kabile hayatına döndüler. Son tanhunun* Çin başkentinde hapsedilmesi ve ülkenin 5 eyalete bölünerek Çinli askerî valilerin gözetimine verilmesi ile* Güney Hun Devleti de sona erdi (M. 216).

Bununla beraber* Sienpi baskısı yüzünden bilhassa 3. yy.'ın 2. yarısında güneye gelmek suretiyle Çin'de sayıları gittikçe artan Hunlar* Çin idaresi altında ve Çinli halk arasında* varlıklarını korumayı bildiler. Çin'de* Han sülalesi iktidarının zayıflamağa yüz tuttuğu tarihlerde (180'den itibaren) birbirleri ile mücadeleye girişen generallerin tutumu* büyük değişiklik meydana getirmiş* siyasî birliğin parçalanmasına yol açmıştı ("16 Devlet" devri). Sui hanedanının* birliği ihya ettiği 589 yılına kadar süren bu devrede Türk kütleleri* başta Tabgaç (Wei) sülalesi olmak üzere* müstakil devletler kurmuşlar ve Han iktidarının son bulması ile* M.S. 220'lerde* tekrar sahnede görünen Güney Hun kabile başbuğlarının idaresinde nüfuzlarını artırarak* zamanla hemen bütün Kuzey Çin'i Türk hakimiyetine almayı başarmışlardı. Bunu sağlayan kuvvet* yukarıda zikredilen asî generallerden biri olan Ts'ao Ts'ao'nun* savaşlarında yardımları olduğu için* Şansi bölgesine yerleştirdiği 19 Hun kabilesi idi. Kalabalık olan ve her fırsatta Çin idaresine başkaldıran (meselâ 271* 294* 296 yıllarında) bu Türk kütlesi* millî benliğini koruyor ve eski tanhu ailesi mensuplarına karşı saygı beslemeye devam ediyordu.
19 kabileden biri T-opa (Tabgaç)* biri de büyük Tanhu Mo-tun ailesinin indiği Tuku veya T'uko idi. Hun Tuku (T'uko) başbuğu* eski tanhular neslinden ve Hun elig'lerinden olan Liu Yüan (Liu* bu devirde Tuku ailesine Çinlilerin verdiği addır) çetin bir hürriyet mücadelesi verdikten sonra* dikkat çekici bir siyasî kavrayışla* 500 sene önceki atalarının* eski Han sülalesi ile olan dostluklarını ve "kardeş"liklerini de ileri sürerek ve hatta kendi sülalesine "Han" adını vererek* bu Çin bölgesinde (merkez: P'ing ç'eng) Türk devletini kurmağa muvaffak oldu (304-329. 1. Chao). Çin başkenti Loyang'ı zapt etti (311). Kendisinden sonra* Çin'in öteki başkentini de ele geçiren kardeşi Liu Ts'ung'un geliştirdiği bu siyasî hakimiyet şuuru; idare* başbuğ aileleri arasında el değiştirmesine rağmen* devam etti (başlıca Hun sülaleleri: 2. Chao: 329-351* Hsia: 407-431* Kuzey Liang: 401-439 ve bunun devamı: Lou-lan krallığı* 442-460; Turfan civarında). Aynı şuur* Tsükü (Chuch'ü) Mengsün tarafından kurulmuş olan son Hun devleti "Kuzey Liang"ın 439 yılında Tabgaç hükümdarı T'aivvu'nun baskısı ile başkent Gutsang işgal edilerek yıkılması üzerine* buradan kaçıp kurtulduğu anlaşılan Türk Açına [Asena* Bozkurt] ailesinin temsil ettiği büyük Göktürk Hakanlığı'na ulaştı.

Çin sahasında Hun adı altındaki siyasî hayatları böylece tarihe karışmakla beraber* M.Ö. 1. asırda Çi-çi iktidarının yıkılması neticesinde* etrafa dağılmış olarak Sogdiana'nın (Seyhun-ötesi) doğusunda* Kafkaslar'ın kuzeyinde* hatta Dinyeper nehri civarında ve bilhassa Aral Gölünün doğu bozkırlarında varlıklarını devam ettiren Türk kütleleri* oradaki diğer Türk zümreleri ve 1. asır sonlarından 2. asrın yarısına kadar* doğudan gelen Hun kalıntıları ile çoğalmışlar ve uzunca bir müddet sakin bir hayat yaşamak suretiyle güçlerini artırmışlardır. Bunların* büyük ihtimalle iklim değişikliği yüzünden veya son yıllarda gelişen yeni bir görüşe göre* 110-350 yıllarında doğudan gelen Uar-hun baskısı karşısında batıya yöneldikleri ve sonra Avrupa Hun İmparatorluğu'nu kurdukları anlaşılmaktadır. Bu kütlelerin batıya Sibirya’ya doğru Çin sahasından uzaklaşmalarından dolayı* haklarında* 2 asır gibi uzun bir süre yazılı bilgi bulunamadığı gerekçesine dayanılarak* Hiungnularla aynı kavim sayılamayacakları yolundaki bazı iddialara rağmen* Atilla zamanında* bütün Avrupa'da Türk hakimiyetini gerçekleştirenlerin* bu Asya Hunları neslinden oldukları çeşitli vesikalarla belgelenmektedir.

Prof. Dr. İbrahim KAFESOĞLU
TÜRK MİLLİ KÜLTÜRÜ



Askerî Teşkilat

Sadece hafif zırhla korunmuş ve tamamı atlı okçulardan oluşan bir ordunun* nasıl bunca orduları yok ettiği ve hattâ iyi eğitimli* tam zırhlı ve yüksek tecrübeli Roma lejyonlarını yendiği* ilk bakışta hayret vericidir. Bu zaferlerin sırrını çözebilmek için* Hunlar'ın savaş taktiklerini* silahlarını ve nasıl organize olduklarını iyi bilmek gerekir.





Atlar* Hun askerî kuvvetinin temel taşıydı. Daha sonraları Avarlar ve Macarlar gibi Türk kavimleri de atı* ataları Hunlar gibi iyi kullanmışlardır. Hun atları* Avrupa atlarından farklıdır. Bunlar daha küçük* tüylü ve daha dayanıklı* cesurdular. Bu atlar sayesinde Hunlar* düşmanlarından 5 kat daha uzun mesafeleri* onlarla eşit sürede alabiliyorlardı. Bütün askerler* yanlarında en az iki at taşırlardı ve bu yedek atlar sayısı* 5 e kadar çıkardı. Bunun* iki nedeni vardı. Eğer savaşta atı ölürse* diğer atlardan birini kullanabiliyordu ve üstelik çok sayıda at* düşmanların* Hun kuvvetlerinin miktarını tam olarak kestirmesini engelliyordu. Hun askerleri* ikmal yolları kurmazlardı. Her asker* yiyeceğini* silahını* çadırını* sefere çıkmadan önce ayarlamak zorundaydı ve bunları yedek atlara yüklerdi. Hun atları da* askerleri gibi* çok hafif zırhlı idiler. Hunlar* semeri kullanmasını biliyorlardı* fakat* üzengiyi kullanmamışlardır. Aslında kullanmalarına gerek olmadığı da bazı Çin ve Avrupa tarihçileri tarafından bahsedilmektedir. Çünkü* Hun askerleri* ata* sözleri ile hakim olabiliyorlar* böylece ok ve kılıç kullanırken* çok rahat hareket edebiliyorlardı. Emirlerle atların düşman atlarını ısırması ve yere düşen düşman askerinin ezilmesi sağlanıyordu. Üzengi* Avarlar sayesinde 5. yüzyılda Avrupa'da yayılmaya başlamıştır.

Hun atlı okçuları* "Birleşik Yay" diye bilinen* çok güçlü ve etkili* ağaçtan yapılma* boynuz ve deriyle kaplanmış bir yay kullanıyorlardı. Elbetteki bu yaylar* yerin altında binlerce yıl kaldıklarından* bugün sadece kemikle kaplanmış kısımları mevcuttur. Bir Macar okçuluk uzmanı ve seyisi* Lajos Kassai* yıllar sonra Hun hikâyelerine* buluntulara ve arkeolojik kazılara dayanarak Macar* Hun ve Moğol yaylarını üretmeyi başarmıştır. Bu şekilde bir yayla* bir asker* 2 yaya sahip olmuş oluyordu. Bu yaylar* kuru tutulmak zorundaydılar. Askerler* yanlarında deriden yapılma bir sadak taşırlardı. Bu çeşit bir yayı üretmek* genelde yarım sene alıyordu. Öncelikle kayın ya da akça ağaç diye bilinen uygun ve şekil alabilir bir ağaç olması gerekiyordu. Yay'ın gövdesine* boynuz ve sert odun parçaları yapıştırılıyordu. Deriyle kaplanarak* nem karşısında önlemler alınmış oluyordu. Bu yay sayesinde* Avrupalı askerlerin kullandıkları yaylardan daha etkili ve hızlı bir şekilde atış yapabiliyorlar* daha az yoruluyorlardı. Şimdi düşünün* 10 000 atlı asker* düşman karşısında ve atlarını sadece sözleri ve diz hareketleri ile yönetiyorlar* ellerinde en az 3-4 ok var* yani bu bir dakikadan az bir sürede* aynı anda 40 000 ok demek.

Hun ordusu yakın savaşa pek girmese de* mecbur kaldığında genellikle mızrak ya da pala* hançer kullanırlardı. Askerler* küçük yaştan itibaren eğitilmeye başlanır* onlara at sürmesi* yay ve kılıç kullanması öğretilirdi. Okçuluk talimleri* genellikle fare* kuş* gelincik* daha sonra tavşan ve tilki gibi küçük hayvanlara karşı yaptırılırdı. Böylece* büyüdüğünde mükemmel derecede at süren ve yay kullanan* kusursuz bir atlı okçu savaşçı yetişirdi.

Hunlar gibi atlı göçebe milletler* genellikle savaşlarda mahvediciydiler. Kullandıkları taktikler* Avrupa orduları ve Çin piyadeleri için bilinmeyen ve sezilemeyen tuzaklarla doluydular. Hun askerleri* hep sayıca üstün kuvvetlerle savaştıkları için* öncelikle onların sayılarını etkisiz hale getirene kadar ok yağmuruna tutar* iyice yıpranan düşmana mızrak ve kılıç hücumuna çıkarlardı. Oklara karşı kalkan kullanmayı deneyen ordulara karşı ise* grup halindeki okçularla ateş ederlerdi. Önce havadan ok yağmuru başlar* diğer grup da hemen* kalkanlarını havaya kaldırmış askerleri oklardı. Genellikle* pusu kurarak hücum etme taktiği kullanılırdı. Avrupalı ve Çinli tarihçiler* Hunlar'ın en tehlikeli ve hileli taktiğini* yani bizim bildiğimiz Turan Taktiğini şöyle tanımlamışlardır: Ordu bütün kuvvetleri ile düşman hatlarına hücum eder* kısa bir süre çarpıştıktan sonra* bir işaretle geri çekilir* gözünü hırs bürümüş düşman* zaferi kazandığına inanıp Hun ordusunu takibe koyulur* ancak ani bir işaretle Hun atlıları* eğerlerinin üzerinde ters döner ve 3-5 ok atarak ön hücum hattının saldırısını kırarlar ve bu sırada yanlara açılmış Hun okçuları* düşmanı iyice çevirmiştir. Avrupa tarihçileri bile* bu taktikleri ve iyi organize olmuş savaş düzenini* barbar ve kana susamış ilkel kavimlerin yapamayacağını kabul etmiştir.

İktisat

Aslında İktisat ve Hun* birlikte düşünüldüğünde* çoğu kişi şaşırabilir. Çünkü Hunlar* bugüne kadar göçebe koyun çobanları olarak bilinirlerdi. Fakat yeni araştırmalar* bu bakış açısını değiştirmiştir. Baykal Gölü etrafındaki son kazılardan sonra Bilim adamları* Hiung-nular'ın sadece koyun çobanlığına dayanan ekonomisi görüşünü terk etmişlerdir. Hunlar'ın şehirler kurduklarını* bunların etrafını sıkı duvarlarla koruduklarını* taştan ve odundan sürekli kullanmak için evler yaptıklarını* sadece çadır kullanmadıklarını tespit etmişlerdir. Bu bölgelerin ticaret ve tarım merkezleri olduğu* esnaf ve birçok zanaatkârın bulunduğu* ayrıca Hunlar'ın pulluğu kullandıkları* arpa ve buğdayı bildikleri ortaya çıkmıştır. Hunlar'a ait oldukları kanıtlanmış birçok mezarda ise* bazı tarım aletleri* bugünlerde Rusya'da bulunmuştur. Hunlar* buğdayı büyük çukurlarda saklamışlar* iki taşın arasında öğütmüşlerdir. Ayrıca çanak ve çömlek kullandıkları* demiri ve bronzu işledikleri anlaşılmıştır. Ticaret kervanları* Çin'e ve İran'a kadar ulaşmıştır. Ormanlar da Hunlar'ın ekonomisinde çok etkili olmuştur.
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Batı Hun İmparatorluğu
Milâttan sonraki ilk yüzyılda Hun İmparatorluğu Doğu ve Batı Hunları olmak üzere iki ayrı devlete bölündüler. Bunlara Güney ve Kuzey Hunları da denir.
Batı Hunları ile ilgili kaynaklar ve yorumlar çok çeşitlidir. Bazı kaynaklar Batı Hun İmparatorluğu ile Avrupa Hun İmparatorluğu'nu ayırmakta ve bunları iki ayrı devlet olarak kabul etmekte* bazıları ise Batı ve Avrupa Hun İmparatorluklarını birbirlerinin devamı sayarak tek devlet kabul etmektedir. Batı Hunlarının geldikleri yer konusunda da değişik görüşler ileri sürülmesine karşın* son yapılan araştırmalar bu Hunların Büyük Hun İmparatorluğu'nun dağılmasından sonra Orta Asya'dan göç eden kavimler olduğunu kesinleştirmiştir. Batı Hunlarının Asya kökenli ve Büyük Hun Devleti'ni kuran kavimlerin torunları olduklarına artık kesin bir gözle bakılmaktadır. Bu konuda tarihsel* kültürel ve toplumsal bilgiler kanıtlanmıştır.
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Avrupa Hun İmparatorluğu
Kimlikleri hakkında* 200 yıldan beri türlü tahminler yürütülen ve bazı bilginler tarafından Moğol (K. Shiratory* Asya Hunlarını Moğol saydığı için)* Türk-Moğol karışımı (P. Pelliot* R. Grousset)* Türk-Moğol-Mançu karışımı (L. Cahun vb.)* Fin-Ugor (Klaproth* K. F. Neumann vb.) oldukları veya doğrudan doğruya Slav menşeinden geldikleri (Venelin* Ilovayski* Zabelin* Inostrantsev)* yahut Germen soyuna mensup bulundukları (Müllen-hoff* A. Fick* R. Much* J. Hoops)* veya Kafkas kavimlerinden bir kol teşkil ettikleri (L. Jeliç* Gy. Meszaros) ileri sürülen Batı Hunlarının* Asya Hunları'nın torunları oldukları* son zamanlardaki araştırmalarla daha da açıklık kazanmıştır. Bu hususta birçok tarihî* coğrafî* linguistik ve kültürel deliller gösterilmiştir: Coğrafyacı Strabon (ölm. 25) Hunların Grek-Baktria krallığının doğusunda olduklarını söylerken* tarihçi Plinius (ölm. 125)* adı geçen krallığın* Hunlar tarafından yıkıldığını kaydeder ki* bu Hunlar'ı* Çin kaynakları* Hiung-nu olarak tanıtmıştır. Orosius (1. asrın sonları) ve Ptolemaios (M.Ö. 160-170) haritalarında* "Hun"ların oturdukları bölgeler* Çin kaynaklarında Hiung-nuların toprakları olarak belirtilmiştir. Batı Hunlarının* Asya Hunlarından geldikleri hakkında kuvvetli bir delil de* Fr. Hirth tarafından ortaya konmuştur. Buna göre* 355-365 yıllarında Alan ülkesinin (Hazar-Aral arası) istila edilmesi münasebeti ile Çin kaynakları (Wei-shu)* bu memleketin Hiung-nular tarafından zapt olunduğunu kaydederken* o devir Latin yazan A. Marcellinus (4. asır sonu)* fethin Hunlar tarafından yapıldığını belirtmiştir. Aynı hadise üzerinde birbirini doğrulayan bir Uzak-doğu ve bir Batı kaynağının tespit ettiği Hiung-nu=Hun aynîliği* Çin'de* Hun başbuğu Liu Yüan sülalesi (304-329) tarafından* Lo-Yang'ın zaptında (311) esir düşen Sogdlu tacirlerden bahseden* Çin Tabgaç hükümdarı Kao-çung'a (452-465) yazılmış Sogd dilinde bir metin ile de ayrıca teyid edilmektedir.
Geniş Hun imparatorluğu topraklarında* başta Gotça olmak üzere çeşitli Germen lehçeleri* İslav* İranî ve Fin-Ugor dilleri* Latince ve Grekçe konuşulmakta idi. Kaynaklarımızda* Hunlardan kalma dil yadigârlarından bir kısmının bu yabancı dillere ait olması tabiî görülebileceği gibi* hatta Hun hükümdar ailesinden veya yakın akrabalarından bazılarının adlarının* bilhassa Gotlarla çok sıkı münasebet dolayısıyla* Gotça'dan gelmiş olması da mümkündür. Fakat hükümdar sülalesinin soyca Türk olduğunda ve Hun kütlesinin Türkçe konuştuğunda şüphe yoktur . Hükümdar ailesinde tespit edilen adlar şöyledir: Karaton (kara don = siyah renkte elbise) veya Ka-ra-tun (güçlü soy)* Muncuk (boncuk* aynı zamanda "bayrak" manasında; Attila'nın babası); Attila; İlek* Dengizik (dengiz = deniz'den)* İrnek (Attila'nın üç oğlu); Aybars* Oktar (Attila'nın amcaları); Arıkan (Arıghan). Tanınmış kimseler: Basık* Kursık* Atakam* Eşkam. Topluluk: Akatir* Şar (Sarı = ak) - Ogur. Ayrıca* kımız Hatta Dura-Europos'da (Fırat nehrinin orta mecraında Suriye-Irak sınırına yakın yerde buluntu yeri) ele geçen M. 3. yüzyıl ortalarından kalma Parth ve Parsî dilindeki kitabede* Güney Kafkasya'daki Hunların Erk Kapgan* Topçak* Tarkan-beg* Kubrat* Kurtak gibi Türkçe adlar taşıdıkları ileri sürülmekte ve Batı Hun hükümdar ailesinin Asya tanhularından indiklerini tespit bile mümkün görülmektedir.

Hunlar* 4. asrın ortalarında* Alan ülkesini ele geçirdikten sonra* 374'de İtil (Volga) kıyılarında göründüler. O tarihlerde* Karadeniz kuzeyindeki düzlükler* bir Germen kavmi olan Got'ların işgali altında idi. Don-Dinyeper nehirleri arasında Doğu Gotları (Ostrogot)* onun batısında Batı Gotları (Vizigot) bulunuyordu. Daha batıda Transilvanya ve Galiçya'da Gepid'ler* bugünkü Macaristan'da Tisza nehri havalisinde Vandallar vardı. Bu dört Germen kavmi dışında* aynı bölgede* İranlı ve Slav kütleler* daha başka küçük Germen toplulukları da yaşıyordu. Hun başbuğu Balamir'in (veya Balamber) idaresindeki büyük taarruz* önce Doğu Gotlarına çarptı ve bu devleti yıktı (374)* kral Ermanarikh intihar etti. Yerine geçen Hunimund* Hunlar tarafından "tayin" edilmişti. "Hayret edilecek bir hareket kabiliyeti ve gelişmiş bir süvari taktiği ile" devam eden Hun taarruzunun* Dinyeper kenarında vurduğu ağır darbe* Batı Gotlarını da çökertti ve kral Atanarikh* kalabalık Vizigot kütleleri ile batıya doğru kaçtı (375). Böylece Hun askerî gücünün harekete geçirdiği ve çeşitli kavimlerin birbirlerini yerlerinden atarak* topraklarından çıkararak* Roma imparatorluğunun kuzey eyaletlerini alt-üst ederek* ta İspanya'ya kadar uzanmak suretiyle* Avrupa'nın etnik çehresini değiştiren* tarihî "Kavimler Göçü" başlamış oldu. Anî ve şiddetli Hun darbelerinin* beklenmedik mahallerde görünen Hun akıncı müfrezelerinin* Doğu Avrupa kavimleri arasında uyandırdığı dehşet* Batı dünyasında korkunç akisler yapmış* Hunlar aleyhine* çoğu Latin ve Grek kaynaklarında kayıtlı* inanılmaz rivayet ve hikayelerin çıkmasına ve yayılmasına sebep olmuştur. Hunlar* Gotlardan* Alanlardan ve Germen Taifallardan teşkil ettikleri yardımcı kuvvetlerle takviyeli olarak* ilk defa 378 baharında Tuna'yı geçtiler ve Romalılardan mukavemet görmeksizin Trakya'ya kadar ilerlediler. Ancak* Roma topraklarında görünen bu kuvvetler* keşif vazifesini yapan öncülerdi. Nitekim* aynı tarihlerde* bugünkü Macaristan ovalarına kadar akınlar tertiplenmişti. Hunlardan korkan* bugünkü Avusturya arazisindeki Markomanlarla Kuadlar* Roma topraklarına geçmeye hazırlanırken* İran asıllı Sarmatlar* sınırları ("limes") aşıp Roma imparatorluğu'na giriyor* önce Transilvanya'da duraklamış olan Batı Gotları da Roma hudutlarını geçiyorlardı (381). Diğer taraftan* bir kısım Germen menşeli kütlelerle İranlı Baştarnalar* Pan-nonia'dan (Batı Macaristan)* Alplere doğru sarkarak* İtalya'yı tehdide başlamışlardı.

Hunlar* Roma İmparatoru Theodosios I'in ölüm yılı olan 395'te* yeniden harekete geçtiler. Bu hareket iki cepheli idi; Hunlardan bir kısmı* Balkanlar'dan Trakya'ya ilerlerken* daha büyük sayıda diğer bir kısım* Kafkaslar üzerinden Anadolu'ya yöneltilmişti. Hun devletinin* Don nehri havalisindeki "doğu kanadı" tarafından tertiplenen Anadolu akını* Basık ve Kursık adlı iki başbuğun idaresinde idi. Romalıları olduğu kadar* Sasanî imparatorluğunu da telaşa düşüren bu akında* Hun süvarileri* Erzurum bölgesinden itibaren Karasu* Fırat vadilerini takiben* Melitene'ye (Malatya) ve Kilikia'ya (Çukurova) ilerlemişler* bölgenin en tahkimli kaleleri olan Edessa (Urfa) ve Antakya'yı bir müddet kuşattıktan sonra* Suriye'ye inerek Tyros'u (Sür) baskı altına almışlar* oradan Kudüs'e yönelmişlerdi. Çok süratli cereyan eden bu harekâttan korkuya kapıldıkları için* Hunlara dair acayip hikayeler uyduran kilise adamlarının dehşet dolu gözleri önünde* akıncılar* sonbahara doğru kuzeye çark ederek Orta Anadolu'ya* Kappadokia* Galatia'ya (Kayseri-Ankara ve havalisi) ulaştılar ve oradan Azerbaycan-Bakü yolu ile kuzeye* merkezlerine döndüler (395-396). Bu* Türkler'in Anadolu'da* tarihî kayıtlarla sabit ilk görünüşleri olmalıdır. 398'de daha küçük çapta tekrarlanan bu akınlar karşısında* Doğu Roma'nın genç imparatoru Arkadius* hiçbir ciddî tedbir alamamıştı.

Batıda Hun baskısı* 400 yılına doğru* başbuğ Uldız kumandasında iyice hissedildi. Balamir'in oğlu veya torunu olduğu sanılan Uldız* Attila'nın son yıllarına kadar takip edilecek Hun dış siyasetinin esaslarını tespit etmişti ki* buna göre* Doğu Roma* yani Bizans daima baskı altında tutulacak* Batı Roma ile iyi münasebetler devam ettirilecekti. Çünkü Bizans'ın Hun nüfuzuna alınması ilk hedefi teşkil ediyor* buna karşılık* Batı Roma topraklarına tecavüz ederek huzursuzluk çıkaran "barbar" kavimler aynı zamanda Hunların da düşmanları oldukları için* Batı Roma ile müşterek hareket gerekiyordu. Nitekim Uldız'ın Tuna'da görünmesi ile Kavimler Göçü'nün 2. büyük dalgası başlamış* Asding Vandalları* Hunlardan kaçan Vizigotlar* İtalya'da görünmüşlerdi. Alarikh'in idaresindeki bu Got tehlikesi* Romalı kumandan Stilikho tarafından güçlükle önlendi (Nisan 402). Fakat daha korkunç bir barbar belirdi ki* bu da* Hun korkusu ile yerlerini terk etmiş olan Vandal'ları* Sueb'leri* Kuad'ları* Burgond'ları* Sakson'ları* Alaman'ları vb. kendi demir yumruğu altında birleştirmiş olarak Roma üzerine atılan Radagais idi. İtalya'da müthiş tahribat yapıyor* Roma'yı yeryüzünden kaldıracağını ilan ediyordu. Stilikho'nun bile Pavia savaşında durdurmağa muvaffak olamadığı bu barbar şef* ancak Türkler karşısında mağlup oldu. Büyük Feasu-lae (= Fiesole* Floransa'nın güneyinde) muharebesinde* bizzat Uldız'ın kumanda ettiği* Romalı kuvvetlerle takviyeli Hun ordusu tarafından mağlup edilen Radagais yakalandı ve idam edildi (Ağustos 406). Bu zaferi ile Uldız* Roma'yı kurtarmış oldu. O* aynı zamanda* Hun kudretinden bir kere daha ürken Vandal* Alan* Sueb* Sarmat* Kelt vb. kütlelerini Ren nehri ötesine* Galya'ya gitmeğe zorlamakla* Hunların batıya yönelik yolları üzerindeki engelleri kaldırmış* buralarda Hun kuvvetlerinin serbest hareketlerine imkân hazırlamıştı.

Sınırları* Asya'da Aral gölünün doğusuna kadar uzandığı anlaşılan Hun imparatorluğunun "batı kanadı" kralı (= elig) olduğu tahmin edilen Uldız* 404-405 yıllarında ve bilhassa 409 yılında Tuna'yı geçerek* nehrin güneyinde bazı köprü başlarını tutmak suretiyle* Bizans'a Hun tehdidinin eksilmediğini göstermiş ve Grek kaynaklarına göre (Sozomenos* Codex Theodosianos vb.)* kendisi ile barış müzakeresi için gönderilen Trakya umumî valisine (magister militum) "Güneş'in battığı yere kadar her yeri zaptedebilirim" diyerek meydan okumuştu. Uldız'ın ölümünden (410 sıraları) sonra* Hun imparatorluğunun başında Karaton bulunuyordu. Bunun hakkında bildiğimiz* sadece* 412 yılında Bizans elçisi Olympiodoros'un onun yanına gitmiş olduğudur. Karaton* daha çok* doğu işleri ile uğraşmış görünmektedir. 422'ye kadar Hunlar hakkında bilgi verilmediğinden* o kanattaki meşguliyetin* on sene kadar sürdüğü tahmin edilmektedir.




422 yılı* Avrupa (Batı) Hunları tarihinde yeni bir devrin başlangıcı gibidir. Bu senede* Hun hükümdar ailesine mensup dört kardeşten (Rua* Muncuk* Aybars* Oktar) biri olan Rua* imparatorluk makamını işgal ediyor* Muncuk (Attila'nın babası) erken öldüğü için* diğer iki kardeş "kanat elig'leri" durumunda bulunuyorlardı. Siyasette Uldız'ın izinde yürüyen Rua* Bizans'ın* Hun ordusunu isyana teşvik etmek ve tâbi kavimleri Hunlardan ayırmak maksadı ile* Hun topraklarında faaliyete geçirdiği casusluk şebekesini ve propagandacıları ileri sürerek tertiplediği Balkan seferinde (422)* mukavemet göstermeyen Bizans'ı yıllık vergiye bağladı: 350 libre altın (25*200 solidus). İmparator Theodosios II'nin (408-450)* 423'te* henüz 4 yaşında iken Batı Roma imparatoru ilan edilen Valentinianus III karşısında Roma'ya sahip olmak iddiası ile İtalya'ya ordu ve donanma sevk etmesi* Batı Roma'yı* Hunlara daha çok yaklaştırdı. Roma Senatosu'nun da* küçük imparatorun yerine 1. "Notarius" (devlet baş müsteşarı) Johannes'i seçmesi üzerine* o sırada 35 yaşında bulunan ünlü asilzade F. Aetius (Aesius)* yardım sağlamak için Rua'nın yanına geldi. Hun imparatoru* 60 bin süvari başında* İtalya'ya yöneldi. Savaşa girmeden kuvvetlerini çeken Bizans'tan* ağırca bir harp tazminatı alındı. İleride Attila ile hesaplaşacak olan Aetius* gençlik çağının* Roma tahtı içlerine karışmaktan doğan* buhranlı anlarını Hun yardımı ile atlatmış* "magister militum" iken "konsül"lüğe yükseldiği 432 yılında* Afrika'da Vandal kralı Geiserikh ile mücadele eden rakibi Bonifacius karşısında* canını Rua'ya sığınmak suretiyle kurtarmış; imparator Valentinianus'un annesi Placidia da* Hun kuvvetlerinin İtalya'ya yönelmesi üzerine* Aetius ile uzlaşmağa mecbur olmuştu.

Bütün bunlar* Rua'nın* kuvvetli şahsiyeti ile* Hun devletinin her iki Roma'nın iç ve dış siyasetlerine yön verdiğini göstermekte idi. Artık Hunlara tabi "barbar" kavimlerin* Roma'ya güvenerek herhangi bir harekete kalkışmaları* söz konusu değildi. Ancak* Bizans tarihçisi Priskos'un ifadesi ile* "Rua'dan barışı* yılda 350 libre altınla satın almış olan Theodosios II"* yine de* Hun idaresinde yaşayan yabancıları* gizlice kışkırtmaktan geri kalmıyordu. Bu sebeple Rua* o zamana kadar mutad olan* Bizanslıların* Hun İmparatorluğundaki yabancılardan ücretli asker toplama faaliyetlerini ve Bizanslı tacirlerin* Hun topraklarında ticaret yapmalarını yasak etti. Ülkesi dahilinde hiçbir Grek serbest dolaşamayacak ve ticaret* belirli sınır kasabalarında yapılacaktı. Bu arada Rua* bir müddet önce Bizans'a sığınmış olan Hun ileri gelenlerinden Mama ile Atakam'ın oğullarının ve diğer Hun kaçaklarının iadesini istedi. Theodosios II* süratle antlaşma yolu bulmak ümidi ile* elçilik heyetini Hun başkentine göndermeğe karar verdi. Fakat* o sırada Rua öldü (434 baharı). Bizans* kudretli bir düşmandan kurtulduğu için seviniyor* piskopos Proculos* vaazlarında* Tanrı'nın* dindar imparator Theodosios'un dualarını kabul ederek* Bizans üzerinden bir tehlikeyi kaldırdığını söylüyordu. Fakat* Hun sınırlarına gelen Bizans elçilik heyeti* Rua'yı da gölgede bırakan bir başbuğ ile karşılaştı: Attila (Etil).

Hunların başına geçtiği zaman* 39-40 yaşlarında olan Attila* babası Muncuk erken öldüğü için* amcası Rua'nın yanında yetişmiş* onunla birlikte seferlere katılmış* çeşitli kavimleri yakından tanımak imkânını bulmuş* devlet idaresini ve Hun iç ve dış siyasetinin esaslarını öğrenmişti. Memleketi* büyük kardeşi Bleda (sonraları Macarlar tarafından Buda diye anılmıştır) ile birlikte devralmışlardı. Fakat kaynaklarda açıklandığına göre* eğlenceden hoşlanan* enerjisi kıt Buda* ikinci planda kalarak* devleti ciddî bir hükümdar vasfını taşıyan kardeşine bırakmıştı. Ordu ve dış ilişkilerin düzenlenmesi* Attila'nın elinde idi. Amcaları Aybars (doğu kanadı elig'i) ve Oktar (batı kanadı elig'i)* Rua zamanındaki yerlerini muhafaza ediyorlardı. Aralarında* iddia edildiği gibi bir rekabet bahis konusu olmadıktan başka* Bleda da "iktidar hırsı ile yanan" Attila tarafından ortadan kaldırılmış değildi. Attila'nın yardımcısı sıfatı ile* 11 yıl Hun İmparatorluğunun idaresine katılan Bleda* 445'te eceli ile ölmüştür.

434 yılı baharında* Hun sınırlarına gelen Bizans elçilerini Attila* Tuna ile Morava nehrinin birleştiği yerdeki* Bizans Margos (bugünkü Dubravica) kalesinin tam karşısında -Tuna'nın kuzey kıyısında- bulunan Konstantia surları önünde* at üzerinde karşıladı ve dinlenmelerine dahi izin vermediği elçilerin* biri konsül-general* diğeri seçkin bir diplomat olan temsilcilerine* taleplerini* barış şartları olarak yazdırdı. Konstantia Barışı (veya Margos Barışı) diye anılan bu antlaşmanın başlıca maddelerine göre; Bizans* bundan böyle Hunlara bağlı kavimlerle müzakerelere* ittifaklara girişmeyecek; Hunlardan kaçanlara* esir alınmış Bizans tebaası dahil* sığınma hakkı tanımayacak* Bizans elinde bulunanlar iade edilecek (Grek asıllı olanlar için fidye verilebilecek); ticarî münasebetler* yine belirli sınır kasabalarında devam edecek ve Bizans'ın ödemeyi taahhüt ettiği yıllık vergi* iki katına (700 libre altın veya 50*400 solidus) çıkarılacaktı. Theodosios II'nin aynen kabul ettiği bu anlaşmanın hükümleri icabı olarak* Hunlara iade edilen kaçakları Attila* daha Bizans ülkesi içinde* Trakya'da Karsus (Bulgaristan'da Hirsovo) kalesinde astırdı. Bu durum* Hunlar arasında olduğu kadar Bizans'ta* Roma'da ve diğer kavimler arasında* Attila adının* dehşet saçan bir otoritenin timsali haline gelmesine yardım etti. Bundan sonra Attila* imparatorluğun doğu bölgelerinde* at üzerinde* aylarca süren bir teftiş gezisi yaparak* İtil (Volga) kıyılarındaki Şaragur'ların (Ak-Ogur) ayaklanma teşebbüsünü bastırdı (435). Batı kanadının ağırlık merkezi Tuna etrafında* doğu kanadının ağırlık merkezi Dinyeper havalisinde olduğu tahmin edilen bu tarihlerde Hun imparatorluğunda* kaynaklardan (Priskos* Jordanes* P. Diaconus* J. Honorius vb.) takip edilebildiği kadar* başlıca şu topluluklar yer almışlardı:

a. Germenler (doğudan batıya): Doğu Got* Gepid* Turciling* Sueb* Markoman* Kuad* Herul* Rugi* Skir.

b. İslavlar (Orta ve Batı Rusya'da): Veneda* Ant* Sklaven.

c. İranlılar (Kafkaslar'dan Tuna'ya kadar* dağınık halde): Alan* Sarmat* Baştarna* Neur* Roxolan.

d. Fin-Ugorlar (Ural'dan Baltık'a kadar): Çeremis* Mordvin* Merya* Veşi* Çud* Est* Vidivari.

e. Türkler: İmparatorluğun her tarafına yayılmış olarak Hunlar* Karadeniz kuzeyi düzlüklerinden Volga'ya kadar Beş- ogur* Altı-ogur* On-ogur* Şaragur* Azak'ın batısında Akatir* Volga'nın doğusunda Sabar ve başka Türk kütlelerdi.

Sayıları 45'e varan ve çeşitli dil ve soydan olan bu kavimler* yalnız siyasî yönden bir birlik teşkil etmekte* yabancı kavim veya zümreler* ancak reisleri* şefleri ve kralları vasıtası ile devlete bağlı bulunmakta idiler. Hun imparatorluğu dahilinde sükûnet vardı. 442 yılında* Hun devlet meclisi başkanı ve başbakan olan Onegesios ile Attila'nın büyük oğlu İlek idaresindeki Hun orduları tarafından bastırılan Akatir isyanı dışında* bu sükûnet bozulmamıştı. Halbuki Roma imparatorluğunda* Kavimler Göçü dolayısıyla hareket halinde olan kavimlerin* geçiş yolları üzerinde geniş ölçüde tahribat yapmaları* yerli halkın mahsulatını zorla ellerinden almaları vb. yüzünden patlak veren ve genişleyen* köylü (Bagaudlar) isyanları* nizam ve asayişi iyice sarsmış* buna karşı Roma* Aetius vasıtası ile bir kere daha Hunlara müracaat zorunda kalmıştı. İki yıl kadar süren müdahale sonunda* Attila'nın gönderdiği Hun müfrezelerinin yardımı ile* isyancı elebaşılar* Aetius tarafından ortadan kaldırıldı ise de* bu defa da* Kral Gundikar idaresinde bugünkü Belçika bölgesine saldıran Burgondlarla savaşmağa mecbur olundu. Bilhassa Necker nehri boyunca cereyan eden muharebelerde* Hun ordusuna* batı kanadı elig'i Oktar kumanda ediyordu ki* rivayete göre* Kral Gundikar dahil 20 bin Burgond'un öldüğü bu Hun-Burgond mücadelesi* Almanların meşhur "Nibelungen" destanlarına konu teşkil etmiştir. Bütün "Germania"nın* Hunlar tarafından zaptını tamamlayan bu savaşlar neticesinde* 436'yı takip eden yıllarda* şu kavimlerin de Türk idaresine alındığı anlaşılmaktadır: Burgondlar* Bayavurlar* Yuthanglar* aşağı Ren sahasındaki Franklar* Türingler* Longobardlar. Hun hakimiyetinin* "Okyanus adaları"na* yani Kuzey Denizi ve Manş kıyılarına ulaştığı* hadiselere çağdaş tarihçi Priskos tarafından bildirilmiştir.





440'dan itibaren Attila* Bizans'a karşı baskıyı artırdı. Çünkü Theodosios II* Konstantia antlaşmasının hükümlerine aykırı olarak* Hunlardan kaçanları iadede ağır davranıyor* hatta bunlardan bazılarını* yüksek makamlara getiriyordu. Mesela Got menşeli Arnegisclus'u "general" rütbesi ile Trakya'da* Hun sınırında vazifelendirmişti. Müşterek pazar yerlerinde* Grek tacirleri* Hunları aldatıyorlardı. Margos piskoposu* Konstantia civarında* kıymetli madenlerden yapılmış silahları ve ziynet eşyası ile birlikte gömülen Hun büyüklerinin mezarlarını soymuş* bu davranış* Hunları infiale sevk etmişti. Nihayet Bizans* yukarıda geçen Akatirler isyanında* tahrikçi rol oynamıştı. Diğer taraftan Kuzey Afrika Vandal kralı Geiserikh* Akdeniz'deki harekâtını engelleyen Bizans'a karşı* Attila'dan yardım istemişti. Bu sebeplerle* Attila'nın idaresinde olarak* Margos'un zaptı ile başlayan 1. Balkan seferi (441-442)* Singidunum (Belgrad) ve Naissus (Niş) üzerinden Trakya'ya doğru gelişirken* Batı Roma'nın aracılığı neticesinde hızını kesti. Roma orduları başkumandanı Aetius* bundan böyle Theodosios'un* antlaşma şartlarına riayet edeceğini garantilemek üzere kendi oğlu Karpilio'yu* Hun sarayına rehine olarak göndermişti. Bu sefer sonunda* Tuna boyundaki kaleler Hun idaresine geçmiş* daha geri hatlardaki tahkimat yıktırılmış* Balkanlar'da Hunlara karşı durabilecek mukavemet yuvaları kaldırılmıştı.

445'te Bleda'nın ölümü üzerine tek başına Hun imparatoru olan Attila* iktidarının şahikasına yükselmekte idi. Batı Asya ile Orta Avrupa'ya hakimdi. Her iki Roma'nın durumları meydanda idi. Attila'ya karşı koyabilecek bir kuvvetin kalmayışı* bir psikolojik belirti olarak* "savaş tanrısı Ares'in" kılıcını* Attila'nın ellerine verdi. Priskos'a göre* uzun zamandan beri kayıp olan bu kutlu kılıç* bir Hun çobanı tarafından bulunarak Attila'ya getirilmişti. Artık dünyanın fethi yakındı* zira Ares'in kılıcı vasıtası ile* yeryüzüne hükmetme yetkisinin* Tanrı tarafından Attila'ya tevdi edildiğine inanılıyordu.

Bu duruma ilaveten* Bizans'ın kaçakları geri vermekten çekinmesi* yıllık vergiyi ödemede isteksizliği* 2. Balkan seferinin açılmasına sebep oldu (447). Attila'nın idaresi altında birkaç noktadan Tuna'yı geçen Hun ordusu* iki koldan ilerleyerek kaleleri* Sardika (Sofya)* Philippopolis (Filibe)* Markianopolis (Preslav)* Arkadiopolis (Lüleburgaz) müstahkem mevkî ve şehirlerini zapt ede ede ve Tesalya'da Termopil'e kadar geniş bir daire çizdikten sonra* Bizans başkentini kuşatmak üzere Athyra'ya (Büyük Çekmece) ulaştı. Orada* barış yapmak için Theodosios'un süratle gönderdiği magister ve patricius Anatolios* Attila tarafından kabul edildi ve anlaşmaya varıldı (Anatolios Barışı). Buna göre* Tuna'nın güneyinde beş günlük mesafedeki yerler askerden arındırılacak* buralardaki pazarlar yerine* artık bir Hun sınır şehri haline gelen Naissus'da (Niş) ortak pazar kurulacak* Bizans* harp tazminatı olarak 6000 libre altın ödeyecekti. Ayrıca* yıllık vergi* üç katına (2100 libre altın veya yaklaşık 150.000 solidus) çıkarılmıştı.

Bizans bakımından en ağır şart* yıllık vergi idi. Her sene bu kadar altın tedarik edilmesi* imparatorluğun takatini aşıyordu. Şaşırdığı anlaşılan Theodosios* sarayındaki ileri gelenlerin de tavsiyesi ile* garip bir kurtuluş yolu buldu: Bir suikast ile Attila'yı ortadan kaldırmayı planladı. Başında Edekon (umumiyetle kabul edildiğine göre* Skir Germenlerinin şefi; fakat A. Vambery'ye göre Türk olup* adın aslı Edikkün'dür) ve Orestes'in (Pannonia'lı bir Romalı) bulunduğu Hun elçilik heyeti ile birlikte* Bizans başkentinden Attila'nın devlet merkezine* yani Orta Macaristan'a doğru yola çıkan* tanınmış hukuk bilgini Maximinos başkanlığındaki heyette; seyahat notları* başta Attila ve çağı olmak üzere 5. asır Avrupa Türk tarihini ayrıntılı şekilde öğrenmemize yardım eden* kâtip Priskos da bulunuyordu. Suikastı gerçekleştirmekle vazifeli Bigila'nın da katıldığı heyet* 448 yılı yazında* Hun başkentine (yeri belirlenememiştir) geldiğinde* durumdan Edekon vasıtası ile haberdar olan Attila* yaptığı alenî sorguda* Bigila'ya maksat ve faaliyetlerini itiraf ettirdi. Bizanslıların hiçbirine dokunmadı* fakat Theodosios'a hitaben yazdığı şu mesajı* hususî elçi ile imparatora yolladı:

"Theodosios* Attila gibi* asîl bir babanın oğludur. Attila* babası Muncuk'tan aldığı asaleti muhafaza etmiş* fakat Theodosios* Attila'nın haraçgüzarı olmakla köle durumuna düşmüştür. Theodosios* kölelik haysiyetini de koruyamamıştır* çünkü efendisi olan Attila'nın canına kıymak istemiştir".

Attila'yı teskin etmek üzere* Bizans' tan* derhal* yukarıda adı geçen Anatolios ile magister ve kançılar Nomos başkanlığında* ikinci bir heyet yola çıkarıldı. Bu elçiler* Hun başkentinde Attila'yı* tahminler hilafına* sakin ve yumuşak buldular. Zira* Hun dış siyaseti değişmekte idi: İmparator Theodosios'un şahsında* Bizans'ı tamamen kendi iradesine bağlı kabul eden Attila* artık Batı Roma'ya yönelme zamanının yaklaştığı kanaatine varmış bulunuyordu. Batı Roma'ya esasen son mühim askerî destek* 439 yılında yapılmış* ondan sonra yardımlar tedricen kesilmişti. Batı Roma* Hun devletine yıllık vergisini muntazaman ödemekle beraber* gelişen yeni durumun farkında olan başkumandan Aetius* muhtemel bir Hun-Roma çatışmasına hazırlanmakta idi: "Barbar"larla münasebetlerini düzeltmiş* onlardan aldığı ücretli askerlerle* Türk usulünde* çoğu* süvari birliklerinden kurulu ordular teşkiline girişmiş* Hunlar'a bağlı bazı kavimlerle gizli temaslar aramağa başlamıştı. Buna karşılık Attila da* 443 yıllarında tekrar alevlenen ve Galya'dan İspanya'ya da sıçrayan köylü isyanları ile yakından ilgileniyor* Roma'ya karşı Vandallarla işbirliği imkânlarını araştırıyordu. O da* şüphesiz* Roma imparatorluğu ve "barbar"lardan meydana gelen bütün bir Batı dünyası ile hesaplaşacağı için* işin ehemmiyet ve nezaketini takdir etmekte idi.

448'lerden itibaren iki yıl kadar süren Hun siyasî ve askerî hazırlığı tamamlanınca* Attila* ilk diplomatik taarruzunu Roma'ya yöneltti. İmparator Valentinianus III'ün kızkardeşi olup* vaktiyle* evlenmek arzusu ile Attila'ya nişan yüzüğü gönderen ve 425'ten beri imparator hukukunu haiz olduğunu belirlemek üzere "Augusta" unvanı ile anılan* delişmen tabiatlı Honoria'yı zevceliğe kabul ettiğini bildiren Attila* çeyiz olarak* imparatorluğun* Honoria'nın hissesine düşen yarısını veya "Augusta"nın kocası sıfatı ile Roma imparatorluğunun idaresine iştirak hakkını istedi. Önce oyalama yolunu tutan Valentinianus ile Aetius'un* teklifi nihayet açıkça reddetmeleri* büyük Hun seferini* meşru duruma soktu. Ren kıyılarındaki Ripuar Frankları ve Vizigotlarla ilgili bir iki anlaşmazlık da savaş havasını olgunlaştırdı.

451 başlarında* Orta Macaristan'dan batıya harekete geçen Hun kuvvetlerinin mevcudu* 80-100 bini Türk* bir o kadarı da yardımcı Germen ve İslav olmak üzere 200 bin kişi civarında idi. Hun orduları* Mart ayı ortalarına doğru Ren nehrini üç noktadan aşarak Galya'ya girdiği sırada* İtalya'dan yola çıktıktan sonra* Hun düşmanı "barbar"ların sağladığı takviyelerle* sayısı yine 200 bine yükselen Aetius kumandasındaki Roma ordusu* Galya'da kuzeye doğru hızla ilerliyor; Hun orduları* Mettis'i (Metz) (7 Nisan) ve Durocortorum'u (Rheims) zaptederek* Paris yakınındaki Aurelianum (Orleans) şehrine ulaştığı zaman* Aetius da oraya yetişmiş bulunuyordu. Fakat karşılaşma* Attila'nın Türk taktiğine daha uygun gördüğü* Katalaunum'da (veya Campus Mauriacus sahası* Troyes şehrinin batısında Champagne ovasına doğru) oldu (20 Haziran 451). Batı dünyasının iki yarısının birbiri üzerine yüklendiği* nihayet 24 saat süren ve iki tarafın çok ağır kayıplar verdiği (Jordanes'e göre 165 bin ölü) muhakkak olan bu büyük savaşta kimin galip geldiği* hâlâ münakaşa edilmektedir. Avrupalı tarihçiler* ta A. Thierry'den beri (1856)* Attila'nın yenildiğini söylerler ve buna* Roma kuvvetlerinin imha edilmeden Hunların çekildiğini delil gösterirler. Ancak son araştırmalar* meseleye biraz daha ışık tutmuş görünmektedir: Anlaşılmıştır ki* savaş gününün akşamı* Roma ordusu dağılmış* birlikleri arasında irtibatı kaybeden başkumandan Aetius bile* yanlışlıkla düştüğü Hun kıtaları arasından güçlükle kurtulmuş* ertesi gün erken saatlerde* Roma'ya bağlı Batı Got ordusu* savaşta ölen kral Theodorikh'in oğlu Thorismund idaresinde muharebe meydanından uzaklaşmış* ağır kayıplara uğrayan Frank kuvvetleri de onları takip etmişti. Ayrıca* bu savaşta Attila'nın* gayesine ulaştığı da aşikârdı. Batıyı hakimiyetine alabilmek için* Roma İmparatorluğunun insan ve asker deposu durumunda olan Galya barbarlarını saf dışı etmek isteği ile önce Galya'ya yürümüş olan Attila* Roma'nın bu tabiî müttefiklerinin savaş gücünü kırarak* Roma'yı desteksiz bırakmağa muvaffak olmuştu. Ünlü Aetius'un* Roma'da gözden düşmesi* bunun neticesi idi. Ordularını Galya ortasından* oldukça sağlam ve disiplin içinde* 20 gün kadar bir zamanda kendi başkenti bölgesine getirebilen Attila* kudret ve "korkunçluğunu" muhafaza ettiğine göre* Campus Mauriakus'ta* Batı İmparatorluğunun ne kazandığı* o sırada Roma'da sık sık sorulan suallerdendi. Nitekim* daha bir yıl geçmeden Attila* İtalya seferine başladığı zaman* Roma'nın Hunlara karşı çıkaracak kuvveti kalmamıştı. Hadiselere çağdaş Prosper Tiro'nun (Papa Leo I'in kâtibi) kaydettiğine göre Aetius* mukavemet imkânsızlığı dolayısıyla* İmparator Valentinianus'un* İtalya'dan ayrılmasını tavsiye etmekte idi.




Attila* 452 baharında* çekirdeğini süvari kuvvetlerin teşkil ettiği 100 bin kişilik ordusunu* Julia Alpleri'nden geçirerek bugünkü Venedik düzlüğüne indirdi. Oradaki meşhur Aquileia kalesini zaptettikten sonra* Po ovasına girdi. Aemilia bölgesini işgale başlayıp* Roma imparatorluğunun o zamanki başkenti Ravenna'yı tehdit etmesi* meselenin nihayete erdirilmesine kâfi geldi. Roma sarayı* endişeli; halk* telaşlı; Senato* ne olursa olsun* barış yapmak kararında idi. Kilise de bu arzuya katıldı. Süratle bir heyet hazırlandı. Hitabeti ile meşhur Papa Leo 1 ("Büyük Leo") başkanlığında konsül G. Avianus ve eski "praefecture" Trygetius'dan kurulu bu heyet* Mincio ırmağının Po nehrine döküldüğü düzlükte ordugâhını kurmuş olan Attila tarafından kabul edildi (452 Temmuz ortası). Papa* imparator ve bütün Hıristiyan dünyası adına* büyük Türk başbuğundan* Roma'yı esirgemesini rica etti. Beş yıl kadar önce* kahir bir kuvvetle Çekmece'ye kadar geldiği halde* nasıl İstanbul'u tahrip etmekten kaçınmış ise* Papa'nın ağzından Roma'nın teslim olduğunu öğrendikten sonra* bu eski medeniyet merkezini korumayı da vazife sayan Attila* muzaffer ordusu ile başkentine dönerken* şüphesiz* tıpkı Bizans gibi* Batı Roma İmparatorluğunun da kendi iradesine bağlandığı kanaatinde idi. Priskos'un* 448'de Hun başkentinde Batı Roma elçisi Romulus'dan duyarak belirttiği üzere* şimdi sıra Ortadoğu'daki Sasanîlerde idi. Oranın da himayeye alınması ile "dünya hakimiyeti" gerçekleşecekti. Fakat bu* Attila'ya nasip olmadı. İtalya seferinden dönüşte* rivayete göre* zifaf gecesinde* herhangi bir iç kanama neticesi ağzından* burnundan kan boşanmak suretiyle öldü (453). Yaşı 60 civarında idi.

Attila* milletlerin hafızalarında ölümsüzlüğe ulaşmış* tarihin nadir simalarından biridir. Hatırası etrafında İtalya'da* Galya'da* Germen memleketlerinde* Britanya'da* İskandinavya'da ve bütün Orta Avrupa'da* asırlarca ağızdan ağıza dolaşan efsaneler türemiş * romancılara* ressamlara* heykeltıraşlara konu olmuş* hakkında en çok kitap yazılan şahsiyetlerden biri durumuna yükselmiş* tiyatro yazarlarına* kompozitörlere ilham vermiş* adına bir düzineye yakın opera bestelenmiştir. Son yarım asırda yapılan tarafsız tarih araştırmaları* onun* Hıristiyan Orta-çağının taassup kokulu uydurmaları ile ilgisi bulunmadığını; Nibelungen destanları başta olmak üzere* çağdaşı kayıtların* onu* iyilik sever* babacan* çok yüksek vasıfta bir hükümdar olarak tanıdığını ortaya koymuştur.

Attila'nın ölümünden sonra* hatunu Arıgkan'dan doğan üç oğlu; sırasıyla İlek* Dengizik* İrnek* babalarının yerini tutamadılar. İmparator olan İlek* ayaklanan Germen kavimleri ile yaptığı Nedao (Avusturya'da) savaşında hayatını kaybetti (454). Çok cesur* fakat siyasî zekâdan mahrum Dengizik* imparatorluk birliğini yeniden kurmak için* neticesiz mücadeleler içinde çırpına çırpına* nihayet bir Bizanslı'nın kılıcı ile can verdi (469). İrnek ise* büyük kardeşlerinin ölümünden sonra* artık Orta Avrupa'da tutunmanın zorluğunu anlayarak* savaşlarda yorgun düşen Hunların büyük kısmı ile Karadeniz'in batı kıyılarına döndü.

İrnek idaresindeki Hunların* önce Güney Rusya düzlüklerinde görünen* sonra Balkanlar'da ve Orta Avrupa'da birer devlet kuran Bulgarlar ile Macarların teşekkülünde büyük rol oynadığı anlaşılmaktadır. Tarihî kayıtlarda Bulgar-Türk devletinin hükümdar ailesi olan Dulo (Doulo) sülalesine mensup gösterilen İrnek* Macar geleneklerinde* Macar kabilelerini* Tuna boyuna getirerek orada yerleştiren Arpad hanedanı tarafından* ata tanınmaktadır. 4. asırda Hunlara* Volga'dan batıya doğru rehberlik eden geyik motifli "Sihirli Geyik" efsanesinde de* Hunlarla Macarlar (Hunor-Moger) kardeş gösterilmiştir. Nihayet* Macaristan'da yaşamış olan Sekeller'in Hunların çocukları olduğu zannını uyandıran bir başbuğ Çaba Efsanesi vardır. Avrupa Hun kütlesi* yalnız bu Türk devlet ve topluluklarının oluşumuna ve kültür yönünden Batı Avrasya'sına sağlam bir zemin vermekle kalmamış* daha mühim olarak* Asya kıtasında yer darlığı* kıtlık yüzünden veya siyasî-askerî bir sebeple sıkıntıya düşen ve bu tedirginlikten kurtulmak için huzurlu* rahat* hür* yeni iklimler arayan Türk kütlelerine* Batı yönünün açıcısı olmuştur. Aynı zamanda* yol üzerindeki İndo-İranî ve Germen gruplarını (Alanlar* Sarmatlar* Gotlar vb.) ileriye* uzaklara iterek veya kısmen kendi içinde eriterek temizlemek suretiyle* bu yolu* sonraki 900 yıl müddetle Türk göçlerinin hizmetine hazırlamıştır. Bu noktanın bilhassa belirtildiği batı araştırmalarında* Hunlar üzerinde Avrupa'nın çeşitli kültürel tesirleri konusunda düşülen aşırılık da dikkatten kaçmamaktadır. Attila'nın sarayında* yabancı kökenden görevlilerin bulunduğu* bunların yüksek mevkiler işgal ettiği ve Türk* Got* Latin dillerinin aynı ölçülerde konuşulduğu doğrudur. Ancak* halkı Germen ve Latin olan Avrupa kıtasında tabiî sayılması gereken bu durumun* derin kültür tesirinden ziyade* Hun-Türk İmparatorluğunun niteliğinden doğduğunu kabul etmek* daha isabetli olur. Nitekim* Hun topluluğu ne dil* ne de hayat tarzı yönlerinden değişikliğe uğramış* siyasî iktidar sona erince de* oraları bırakıp Türk çevresine dönmek tercih edilmiştir.
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Ak Hun (Eftalit) İmparatorluğu (Ak Hunlar* Akhunlar)
Büyük kısmı Volga'dan batıya geçen Hunlar'dan* Güney İran'a ve Batı Afganistan'a inen bir bölük olduğu tahmin edilen Orta Doğu Hunlarının* hiç olmazsa* Ak Hun (Eftalit) devleti hanedan ailesi ile hakim zümresini teşkil ettikleri ileri sürülmüş; veya bu devlet* Töleslerden Chao-ché'lere (Kao-kü = Uygurların ataları) bağlı Hua kolu mensuplarının Cungary bozkırlarından Horasan bölgesine geçerek* 5. asrın ortalarına doğru bir siyasî teşekkül haline gelmesi ile ilgili görülmüştür. Hun tarihinin bu noktası* oldukça karanlık bir manzara taşımaktadır. Hakimiyetini* Hazar kıyılarından Kuzey Hindistan'a* Afganistan'a* İç Asya'ya kadar genişleten bu kavmin veya kavimler topluluğunun* çeşitli vesikalarda birbirinden farklı adlarla anılması* durumu daha da karıştırmakta gibidir. Vaktiyle Ed. Chavannes* Yetaların neşet ettiği Hua (Hoa) topluluk adı ile "Hun" kelimesinin yakın ilgisi bulunduğunu düşünmüş ve J. Marquart* türlü adlarla zikredilen bu kavmin* Priskos'taki Kidarita'lardan (Sasanî İmparatorluğu hududunda* Kafkaslar'da oturan Hunlar) ibaret olduğunu ileri sürmüştü. Bizanslı tarihçi Theophanes'e (8. asrın 2. yarısı) göre "Ephtalit" adı* Sasanî İmparatoru Peroz'u (Fîruz. 459-484) mağlup eden Hun hükümdarı Ephtalanos'tan alınmıştır. Bu adın* aslında* Eftalit paraları üzerinde görülen Hephthalkhion olduğu ve birinci kelimenin sülale adını* ikincisinin de kavim ismini gösterebileceği bildirilmiştir. Diğer taraftan* İskenderiyeli Kosmas Indikopleustes (545-549 arası) ile Bizans tarihçisi Prokopios'un (545-550 arası) eserlerinde ve eski Hind vesikalarında aynı kavimden Ak Hunlar (Bizans: Devkhoi Ounni; Hind: Şveta-Huna) diye bahsedilmiştir. 520 yılında* Ak Hun - Eftalit hükümdarını ziyaret eden Çinli seyyah Song Yün'ün notlarından* bu kavmin Hunlarla akrabalığı anlaşılıyordu. 5. asrın ilk yarısında Sasanîlerle çarpışan Ak Hun hükümdarı* "Khakan" unvanını taşıyordu ve Afganistan bölgesindeki Ak Hun prensinin unvanı da "Tegin" idi. Bölge yerli halkının İranî asıldan olduğu şüphesizdir.
Ak Hun-Eftalit meselesi* son zamanlarda* bilhassa K. Czegledy'nin geniş araştırması ile* oldukça açıklık kazanmış görünüyor. Buna göre* tarihî gelişme* 350 yıllarında Altaylar havalisinden batıya doğru cereyan eden büyük göç hareketi ile ilgilidir. İç Asya'da* Hun idaresinden sonra iktidara gelen Sienpilerin yerine kurulan büyük Juan-juan devletinde* Uar ve Hun adlarında iki kabile grubu* 350'lerde* bilinmeyen bir sebeple o devletten ayrılarak* bugünkü Güney Kazakistan bozkırına gelmiş; buranın eski Hun halkını Volga'ya doğru ittikten (Avrupa Hunları) az sonra güneye yönelerek* Afganistan'ın Toharistan bölgesine inmişti. 367'ye doğru* buradaki eski Kuşan (Büyük Yüe-çi) ülkesine hükmeden "Kidarita" hanedanını (ihtimal İran asıllı) da Baktria'ya (Belh havalisi) süren bu İç Asyalı kütle* söylendiği gibi* Uar (= Avar) ve Hun kabileler birliği idi. Bu birlik* daha sonra Kangkü (Çu-Maveraünnehir) ve Sogd'un (Semerkand ve havalisi) hakimleri olarak* (Çince'deki Hiung-nu ve Avrupa dillerindeki Hun şekilleri arasında mahallî söylenişlere göre bazı ufak değişiklikler gösteren) yukarıda sıraladığımız adlar altında anılmıştır. Hakimiyetini* batıda Hirkania'ya (Gurgan* Hazar denizinin güneyi) kadar genişleten bu devlet* 5. asır ortalarından itibaren Heftal adında yeni bir hükümdar ailesine sahip olmuş (bu ad ilk defa 457'de görülüyor) ve yıkıldığı 557 yılına kadar hem sülale* hem kavim olarak* öteki adlar ve Ak Hun adı ile birlikte bu adı da taşımıştır. Yapılan tespitlere göre* devlette rol oynayan kabilelerden bazıları şunlardı: Kadis-hun (Herat civarında. Pers kaynaklarında Hvon* Prokopios'da Eftalit diye zikredilen bu kabile* sonra İran'ın batısına göçmüştür; "Kadisiya" yer adının menşei)* Zavul (Zabul; bundan Zabulistan)* Çol (Çöl? Gurgan = Curcaniye* havalisinde)* Kernikhion (Karmir-hyon= Kızıl? Hun)* Askil-Eskil. Bunlardan hiç olmazsa bir kısmının yerli olduğu aşikardır.

Sogd bölgesini ele geçirdikten sonra İran üzerine baskı yapan Uar-hunların* 9 yıl kadar süren (358'e doğru) şiddetli hücumları karşısında yıkılma tehlikesi geçiren Sasanî İmparatorluğu* Şapur II'nin gayretleri ile kurtuldu. Hattâ* iki taraf arasında ittifaka varan bir antlaşma oldu ve bu durum üç nesilden fazla bir süre devam etti (bu arada* Şapur'un* 359'da Amida'yı [Diyarbakır] kuşatmasında* yardımcı olarak* Hun kuvvetleri de bulunmuştu). Fakat Bahram Gor zamanında (420-438) başlayan yeni taarruzlar (427'den itibaren)* Sasanîleri sarstı. Sogd bölgesinden Ceyhun'un güneyine doğru gelişen istila hareketinin* Bahram Gor tarafından* başarı ile durdurulması* onun en şöhretli ("kurtarıcı") İran imparatorlarından sayılmasına vesile oldu. Halefi Yazdgird II zamanının (438-457) sonlarına doğru* Uar-Hunların (Ak Hun) başında* büyük hükümdar* Eftal (Abdel) hanedanından* Kün-han (Kun-han Priskos'da Kougkhas* İslam kaynaklarında Akh.ş.n.var vb.)* İran iç işlerine karışarak* himayesine aldığı veliaht Peroz'u (Fîrüz) Sasanî tahtına çıkarmış (459-484)* hakimiyetini Kuzey Hindistan'a doğru genişleterek orada* başında Skandagupta'nın bulunduğu Gupta devletini dağıtmıştı (470'e doğru). 484 yılında* Ceyhun kıyılarında Ak Hun - Eftalitler tarafından mağlup edilerek Herat bölgesini kaybeden ve yıllık vergiye bağlanan Sasanîler'in* bu sırada geçirdiği dinî-içtimaî bir sarsıntı* ülkelerini ihtilale sürükledi. Bu* Mazdek isyanı idi. Mazdek* Mani inancındaki "ikili" telakki (ışık-karanlık* iyilik-kötülük mücadelesi) üzerine sosyal huzursuzluk amillerini de ekleyerek* o tarihlerde yorulan ve iktisadî darlık içine düşen topluluğu kurtarmak iddiası ile* düşüncelerini yaymağa başlamıştı. Buna göre* insanların saadetini bozan iki unsur vardı. Biri servet* diğeri kadın. Bunlardan her ikisi de herkesin ortak malı olduğu takdirde* yeryüzünden kötülük kalkacaktı. Bu tipik komünist propaganda neticesinde* arazi ve servet sahipleri ile aile müessesesine karşı kışkırtılan halk* Mazdek ve müritleri tarafından ayaklandırıldı. Din adamları ve asiller öldürüldü* kadınlar tecavüze uğradı* evler ve konaklar yağmalandı* tahrip edildi. Devletin sıhhat kazanacağı hususunda Mazdek'e inanmak gafletini gösteren Şah Kavad (veya Kubad* 488-496 ve 498-531) da hapsedilmişti; fakat o* kurtulmak imkânını bularak* komşu Ak Hunlara sığındı (496). İran'da olup bitenleri yakından takip eden Ak Hun hükümdarı* insanlık yararına hiçbir şey göremediği Mazdek hareketini kırıp yok etmek için* Kavad'ı 30 bin kişilik Hun süvari birliği başında İran'a gönderdi. Bu suretle Şah* ihtilali bastırdı (498-499) ve hadiselerin gelişmesinden* felaketin derecesini kavrayan halkın da yardımı ile* Mazdek ve taraftarları yakalanarak idam edildi. Tabiatıyla* temizlik ve ülkenin sükûnete kavuşturulması* uzun bir zamana ihtiyaç gösterdiğinden* Sasanî İmparatorluğunda hak* adalet ve mülkiyet esasında normal nizam* daha ziyade* Kavad'ın oğlu Husrev I. Anüşîrvan (531-579) devrinde kurulmuştur ki* bu şehinşah* tarihte "Adil" lakabı ile anılır.

Çin kaynaklarına göre* İç Asya'da Hoten* Kuça* Aksu* Kaşgar ve etrafını hakimiyetlerine alan Ak Hun-Eftalitler* bu arada Kuzey Hindistan'ı da zaptetmişlerdi. Bu harekât* "Tegin" unvanını taşıyan ve Kâbil'de oturan Toramana adındaki başbuğ tarafından idare edilmişti. 6. yüzyılın ilk yarısında ise Toramana'nın oğlu Mihiragula (Gollas* 515-545) imparatorluk güney kanadının en azametli hükümdarı görünmektedir. Ordusunda* daima 700 savaş filinin bulunduğu rivayet edilir. Fakat Budist rahipler (Song Yün ve ondan bir asır sonra buraya gelen Hiuen-tsang)* bu "Huna kralı"ndan hoşlanmamışlardır. Çünkü Mihiragula* Budizmi ülkesi halkı için tehlikeli sayıyor ve Budistleri kontrol altında tutuyordu. Buna karşılık* İskenderiye'den Hindistan'a giden tüccar (sonra keşiş) Kosmas tarafından ve 530 tarihli Gwalior kitabesi ile Sanskrit yazılı "Keşmir Vekayinamesi"nde Mihiragula* Hindistan'ın en büyük hükümdarı olarak tasvir edilmektedir.

İran'da Anüşîrvan büyük bir devlet adamı olarak belirdikçe* Ak Hun - Eftalitler sönükleşti. 552 yılında* Orta Asya'da Göktürk Hakanlığı kurulup İstemi Yabgu* Maveraünnehir bölgesinde faaliyete geçtiği zaman ise* iki büyük imparatorluk arasında sıkışan Ak Hun - Eftalit devletinin* Göktürklerin mücadeleye giriştikleri Juan-juanlarla olan siyasi ve sıhrî rabıtaları da fayda vermedi. Anüşirvan ve İstemi'nin ortaklaşa hareketleri neticesinde* Ak-Hun iktidarı yıkıldı ve ülke Göktürklerle İranlılar arasında paylaşıldı (557).

Üç kol halinde gelişmiş olan Hun siyasi hakimiyeti* -Kafkasya'daki (Derbend kuzeyi- Hazar denizi arasında) Hunların* Hazar Hakanlığı idaresine girinceye kadar süren kısa hakimiyetleri dışında- bu suretle tarihe karışmakla beraber* Hunlara mensup Türk soyundan çeşitli kütleler * Büyük Hun çağında şahsiyetini bulan zengin kültürleriyle göreceğimiz gibi* Asya* Avrupa ve Afrika kıtalarında Tabgaç* Göktürk* Türgiş* Karluk* Uygur* Oğuz* Bulgar* Sabar* Hazar* Kuman vb. türlü adlar altında ve yeni güçlü devletler* imparatorluklar kurarak yaşamaya devam etmişlerdir. Türk milleti denilen büyük âlemin çocukları olan bu kütleler* aynı zamanda Rus* Macar* İslav-Bulgar* Romen* Gürcü devletlerinin kuruluş ve gelişmelerinde başlıca rol oynamışlar ve daha sonraki bütün İslam-Türk siyasi teşekküllerine askeri* hukuki ve sosyal yönlerden ana kaynak vazifesi görmüşlerdir.
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Göktürkler
Asya Büyük Hun İmparatorluğu'ndan sonra* her bakımdan temsil ettiği Türk kültürü itibariyle ikinci "süper" Türk imparatorluğu niteliğinde olan Gök-Türk hakanlığı* "Türk" sözünü ilk defa resmî devlet adı olarak benimsemekle* bütün bir millete ad vermek şerefini kazanmış* Doğu Sibirya'daki Yakut Türkleri ile batıda Ogur (Bulgar) Türklerinin bir kısmı dışındaki Türk asıllı bütün kütleleri kendi idaresinde birleştirmiştir. Hakanlığın yıkılmasından sonra bir yelpaze gibi açılarak dört tarafa yayılan çeşitli Türk zümreleri gittikleri yerlerde 'Türk" adını ve Gök-Türk idarî* siyasî ve iktisadî geleneklerini yaşatmışlardır. Yine bütün bu Türklerin tarihinde Gök-Türk teşkilatının* edebiyatının* töre ve hayat telakkisinin izleri görülmüştür. Gök-Türklerden sonraki çağlarda* R Türkçesi (Ogur lehçesi) müstesna* bütün Türk lehçe ve ağızları Gök-Türk Türkçesi'nin damgasını taşır. Doğudan batıya: Orta Asya* Türkistan* Maveraünnehir* Kuzey Hindistan* İran* Anadolu* Irak* Suriye ve Balkan Türkleri* Gök-Türkler yolu ile Türk'tür.
Bizim bugün diğer Türk devlet ve zümrelerinden ayırdetmek üzere Gök-Türk (Kök-Türk) dediğimiz bu topluluk ve devletin adı "Türk" veya "Türük" idi. Ancak* kitabelerin bir yerinde* kendini Gök-Türk olarak tanıtmıştır ki* "Gök'e mensup* ilahî Türk" manasına gelen bu tabir* V. Thomsen'e göre hakanlığın parlak devresine işaret etmekte olmalıdır (herhalde Mu-kan Kağan zamanı).

Gök-Türk hakanlığı çağında* daha doğrusu 6.-9. asırlarda Orta Asya'da tarihî rol oynayan toplulukların* çeşitli adlar altında gruplaşan Tölesler olduğu anlaşılmaktadır. Türkçe Töles kelimesi* ihtimal "asıl* kök* temel" manalarına gelmektedir. (Bk. L. Bazin* Les Calendriers...* s. 661* 667.)

Tölesler (Tölös* Tolis* Çince'de T'ie - lo* T'ieh - le)* Çin kaynaklarında eski Hun boylarından olarak zikredilen ve bütün Orta Asya'ya yayılmış kalabalık Türk kütleleri bütünüdür. Sui-shu'da (Çin Sui hanedanının 581-618 yıllığı) 50 kadar kabilesi sayılmakta ve şöyle sıralanmaktadır: 1'i Baykal gölünün kuzeyinde* 5'i Tola ırmağı kuzeyinde* 5'i Tanrı dağları kuzey eteğinde* 9'u Altaylar'ın güneybatısında* 4'ü K'ang (Semerkant havalisi) krallığının kuzeyinde* 10'u Seyhun boyunda* 4'ü Hazar'ın doğusu ve batısında* 6'sı Fu-lin'in (Bizans) doğusunda". Ancak Baykal gölünden Karadeniz'e kadar yayılan bu toplulukların hepsini de Türk menşeli saymak doğru olmasa gerektir. En batıda gösterilen bazılarının (mesela Alanlar) İranlı oldukları biliniyor. Wu-hun'lar (=Ugor) da Urallı bir kavim grubudur. Ayrıca* Ogur boylarının da T'ieh-le'ler olarak zikredildiği anlaşılmaktadır. Töles boylarının* taşıdıkları adlar henüz tamamen çözülememiş olmakla beraber* Hunlardan geldikleri ve umumiyetle dil ve örflerinin Gök-Türklerinkinin aynı olduğu belirtilmiştir. Bazı Çin kayıtlarına göre* Tabgaçlar devrinde (386-534)* yüksek tekerlekli araba kullandıklarından dolayı Kao-kü (Chao-ch'e = yüksek tekerlek) diye adlandırılan bir kısım Töles kabileleri* diğer Türkler gibi kendilerini kurt ata'dan türemiş kabul ederlerdi. Ayrıca* T'ang-shu'da (Çin T'ang sülalesi 618-906 yıllığı) da 15 Töles kabilesinin adlan verilmiştir. Gök-Türk hakanlığı zamanında Orta ve Doğu Asya'da gruplaşan Tölesler ile diğer ilgili bölgelerdeki topluluklar şunlardır:

1. Tarduşlar (Çince'de Sie Yen-t'o* Hsieh Yen-t'o. Hsie/ = Sir/ Yen-t'o = Tarduş?). Töles kabilelerinden bir grup (herhalde Tarduş: Hakan Tar-du'nun unvanı ile anılanlar: Batı Gök-Türkleri= On-oklar) Altaylar'ın batısında oturmakta olup Töleslerin en zengin ve kuvvetlileri olarak gösterilirler.

2. Uygurlar. Töleslerden bir kütle. Tola ırmağının kuzey sahasında yer almışlardı.

3. On-Oklar (ihtimal "Tarduş" diye de adlandırılan Töles grubu)* Altaylar'dan Seyhun (Sîrüderya) yakınlarına kadar uzanan geniş bölgede görünüyorlar. Çu ırmağı - Isıkgöle göre* 5'i doğuda To-lu (sol kanat)* 5'i batıda Nu-çi-pi (sağ kanat) adı ile 10 kabileden kurulu olup* "Batı Gök-Türkleri" diye de anılmışlardır. Türgişler* To-lulardan idiler. Ayrıca bunlardan bir kısmı Çu-yüe (Çiğil?) ve Ç'u-mi (Çumul) adları ile anılan Türk kabileleri ile birlikte 630'u takip eden yıllarda* Gök-Türk hakanlığının fetret devresinde* Beş-balık civarındaki kurak bozkırlara çekilmişler ve Şa-t'o (Çince çöl veya Türkçe sadak? Veya Çiğil'ler?) adını almışlardır.

4. Karluklar. Altaylar'ın batısında idiler.

5. Oğuzlar (630'dan sonra bu adla ortaya çıkan Töles boyları.) Selenga ırmağı - Ötüken bölgesinde oturuyorlardı.

6. Doğu Avrupa'da Türk toplulukları: Avarlar* Hazarlar* Ogurlar* Peçenekler ve ihtimal Kıpçak-Kumanlar vb.

7. Kırgızlar. Baykal'ın batısında* Yenisey nehrinin kaynakları bölgesinde idiler.

8. Basmıllar (Çince'de Pa-si-mi). İdi-kut'unun (hükümdar) Türk olduğu belirtilen bu kavmin aslen yabancı olup* Türklerle karıştığı ileri sürülmüştür. Daha ziyade İç Asya'da Beş-balık havalisinde görünmektedirler.

9. K'i-tan* Tatabı* Dokuz-Tatar* Otuz-Tatar gibi Moğol soyundan kabileler doğu bölgesinde Kerulen ve Onon nehirleri havalisinde bulunuyorlardı.

Ancak* hatırlatmak gerekir ki* bütün bu topluluklar* zaman zaman yer değiştirmekte* arada bir çözülen boylardan yeni birlikler meydana gelmekte* hulasa oynak kütleler teşkil etmekte idiler. Yine görülmektedir ki* Tarduş* Uygur* On-ok* Oğuz* Ogur* Hazar vb isimler Türk soyundan gelen kütlelerin türlü teşkilatlanmalar dolayısıyla aldıkları adlardan ibarettir. "Türk" de* bilinen manası ile önceleri belirli bir topluluğun (Aşına ailesi etrafında toplananların) adı iken sonraları yaygınlaşmıştır.

Gök-Türkler* Çin kaynaklarının açıkça belirttikleri üzere* Asya Hunlarından iniyorlardı. Başbuğ ailesi olan Aşına soyunun bir dişi kurttan türediğine dair o çağda pek yaygın olduğu anlaşılan rivayetler* Gök-Türklerin erken tarihini efsanelerle karıştırmaktadır. Ancak kurttan-türeme geleneğinin* Asya Hunları arasında da mevcut olması ve kurt ata'nın Türkleri dar* geçilmez yollardan selamete ulaştırdığı (Bozkurt Destanı'nın aslı) rivayetinin Hunlarda görülmesi* Gök-Türklerin Hunlara nispetini ortaya koymaktadır. Aşına ailesinin* yalnız bir erkek çocuk hayatta kalmak üzere* katliama uğramış olduğu rivayetini* Tsü-kü (aslında Asya Hun devletinde bir unvan) adlı Hun ailesine mensup Meng-sün tarafından kurulan Kuzey Liang Hun Devletinin* 439'da Tabgaçlar tarafından yıkılması hadisesine bağlamak mümkündür. Sui-shu'ya (Çin yıllığı* 581-618) göre* bu Hun devletinde idareyi elinde tutan Tsü-kü (Chü-ch'ü)'ler imha edildiği zaman* A-shih-na (Aşına) kolu* 500 ailelik bir kütle halinde* Kan-su bölgesinden göçerek* Juan-juanlara sığınmışlardı. Gök-Türklerin nüvesini teşkil ettiği belirtilen ve Meng-sün'ün oğlu An-çu ve sonra torunu Şu'nun öldürülmesi üzerine önce Hsi-hai'da iken sonra Altaylar'a nüfuz eden bu kütle* Chü-ch'üler (Tsü-kü) yolu ile de Asya Hunlarına bağlanmaktadır ve hatta* bu kısa göç hareketini idare eden Aşına soyunun* Güney Hun tanhuları yolu ile Mo-tun'un mensup olduğu ünlü T'u-ko (Tu-ku) ailesinden gelmesi kuvvetle muhtemeldir. Kurt ata inancı dolayısıyla Gök-Türk hakanlık belgesi* altından kurt başlı sancak (tuğ) olmuştur.
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Avarlar (Avar İmparatorluğu)
Orta Avrupa'da* Frank krallığı ile Bizans imparatorluğu arasında* eski Hun* Sabar kalıntıları ve Ogurlar (Bulgarlar) gibi Türk kütlelerinin desteği ile* kudretli bir devlet kurarak* çeşitli Germen ve özellikle kalabalık İslav kabilelerini hakimiyetleri altına almak suretiyle* 250 sene kadar (558-805)* Avrupa siyasetine yön veren Avarların kimliği meselesi* tarihçi ve dilcileri hayli uğraştıran başlıca konulardan biri olmuştur. Hâlâ da* uzmanların fikir birliği haline geldikleri bir sonuç ortaya çıkmıştır denemez ise de* Avrupa Avar Hakanlığı kurucularının Türklüğü* araştırmalar ilerledikçe daha da kesinlik kazanmaktadır.
Vaktiyle* Moğolistan'daki Juan-Juan devleti (4. yy. başları- 552/555)* Göktürkler tarafından yıkıldıktan sonra* tahminen 20 bin kişilik bir kütlenin batıya doğru göçtüğüne dair* Bizans tarihçisi Th. Simokattes'deki (7. yy. 2. çeyreği) bir haber* 558'de Bizans'ın doğu sınırlarından elçi göndererek kendilerine yardım ve yerleşecek arazi verilmesini rica eden kütle ile* Orta Asya'dan batıya yöneldikleri* daha sonra da Avrupa içlerine ilerledikleri söylenen bu grup arasında bir bağlantı kurulmasına yol açmış ve Juan-Juanların umumiyetle ve hatalı olarak "Avar" ve çok defa "Asya Avarları" diye anılması* bu bağlantı fikrini kuvvetlendirmiş* diğer taraftan* Juan-Juanlar Moğol kabul edildiklerinden* Avrupa Avarlarının da aynı soya mensup bulunması* tabiî sayılmaya başlanmıştır ki* geçen asır sonlarında Moğolistan'da* Avrupa Avarlarını hatırlatan Var-guni (Bar-guni) adlı bir kabilenin yaşadığının tespit edilmesine ilaveten* Macaristan'da Avar çağına ait mezarlardan çıkarılan insan iskeletlerinin* çoğunlukla Mongoloid bulunduğunun beyanı ve üstelik Avar hakanının adı olan Bayan'ın Moğolca bir kelime olduğu iddiası* bu kanaati perçinlemiş gibidir.

Burada durumu kısaca aydınlatabilmek için* şu üç hususun belirtilmesi faydalı olacaktır.

a) Bizans tarihçisi Priskos (5. yy. ortaları)* daha Orta Asya'da Juan-Juan hakimiyetinin çökmesinden 100 sene önce (461-465 hadiseleri)* Batı Sibirya bölgesinde "Avar" kavminden bahsetmiştir. Diğer bir kaynak (Zakharias Rhetor* 550 sıraları) da* yine Moğolistan hadiselerinden önce* batıda bir "Abar" topluluğunu zikretmektedir. Bunlara ilaveten* eski Grek coğrafyacısı Strabon'un (M. 1. yy) eserinde "Abar-noi"lerin bahis konusu edildiği* hatta* çok daha eski tarihlerde Grek efsaneleri ile karışık olarak "Abaris" adının geçtiği bildirilmektedir.

b) Bu kayıtlara göre* bahis konusu Avarların (Abar)* M. S. 555'te tamamen yıkılan Moğolistan Juan-Juanları ile bir ilgisi olmayacağı açıktır.

c) Esasen* dikkate değer ki* Bizans tarihçisi Th. Simokattes (7. yy. 2. çeyreği)* Avarlar hakkında "Hakikî Avar" ve "Sahte Avar" diye bir ayırım yapmıştır. Bu kayıt üzerindeki incelemelerde varılan sonuçlara göre* "Sahte Avar" denilen kütle* aslında* Batı Türkistan-Kuzey Kafkasya arası ve Don-İtil (Volga) nehirleri dolaylarındaki Ogur boylarına komşu olarak yaşayan ve Bizans kaynaklarında (Menandros* 6.yy. sonları) "Avar" adı ile anılan Warkhonlardır ki (yani Var ve Hun: Simokattes'te)* Göktürkler* Hunlar gibi Y'li Türk lehçesi konuşan bu iki Türk grubu* önce 350 yılını takiben* bağlı oldukları Juan-Juan idaresini terk edip* batıya yönelerek* Türkistan-Afganistan-Kuzey Hindistan'da Ak Hun (Eftalit) Devleti'nin kuruluşuna katılan* sonra da* Juan-Juanların 458-459 yılında Tabgaç orduları karşısındaki yenilgileri üzerine* yine Moğolistan'daki yabancı hakimiyetinden koparak* Hazar-Aral kuzeyi sahasına gelen War (Var) ve Hun adlı Türk kabileler birliği idiler ve yaptıkları işe uygun olarak* batıda topluca Apar (Abar* Avar) diye anılmışlardır.

Demek ki* Avrupa Avar hakanlığının kurucularını ve hakim zümresini* Asya içlerinden gelen ve güney Rusya düzlüklerinde karşılaştıkları Ogur boyları ile birlikte* aralarında* Göktürklerin siyasî genişlemesi dolayısıyla baskı altında kalarak batıya çekilen bazı Moğol ve Alan gibi İranlı yabancı unsurların da bulunduğu kalabalık Türk kütleleri teşkil ediyordu.

Esasen Avar hakanlığında mevcudiyeti anlaşılan bazı Türk idarî makamlar* yine Türkçe deyimlerle anıldığı gibi (Tudun* Yugruş* Tarhan* Boyar* Ban vs. unvanları)* adları tarihe geçmiş Avar devlet adamları* şüphesiz Türk menşeli idiler; ünlü hakan Bayan'ın adı da Türkçe bir kelimedir.

Avar çağı mezarlarındaki iskeletlerde* Mongoloid tipin fazlasıyla baskın olduğu beyanı da inandırıcı olmaktan uzak görünmektedir. Zira* Avar imparatorluğu nüfuz sahasına giren bölgelerde (Macaristan* Arnavutluk* Hırvatistan* Çekoslovakya* Avusturya* güney Almanya)* 1970'lere kadar yapılan* Avar çağı ile ilgili arkeolojik kazılarda çıkarılan insan iskeletlerinde Germen* İslav* İranlı* Fin-Ugor gibi türlü tipler arasında Türk tipinin de (braki-sefal) dikkati çekecek ölçüde olduğu* hatta bazı buluntu yerlerinde* aslî Türk soyunu temsil eden "Andronovo tipi"ne bile % 10-15 gibi* oldukça yüksek bir nispette rastlandığı tespit edilmiştir.

558 yılında Sabar hakimiyetini yıkıp Kafkaslar'a doğru ilerleyerek* İranlı Alanlar ve Ogur boylarını tabiiyete aldıktan sonra* Bizans'a elçi gönderen Avarlar* yıllık vergi ve kendilerinin yerleşebilecekleri arazi istediler. O sıralarda bir yandan Balkanlar'da* Dalmaçya'da geniş çapta fetihler ile* bir yandan da Trakya'yı ansızın istilaya girişen Ogurlara karşı mücadelelerle meşgul olan imparator Justinianos* vergiyi reddetmemekle beraber* ülkesine bir Avar akınını durdurmak maksadıyla* aşağı Tuna havzasında* başta Antlar olmak üzere kalabalık Slav kütlelerinden bir set kurmağa çalıştı.

Fakat* 562'de bu engeli kolayca parçalayan Avarlar* Aşağı Tuna'yı işgal ederek* Bizans ile sınırdaş oldular ve Avrupa içlerine kadar akınlara başladılar. İmparator Justinianos'un (565-578) vergiyi ödemede tereddüt göstermesi dolayısıyla de* 565'lerden itibaren* Hakan Bayan'ın idaresinde Bizans'ı baskı altına alarak* orta Karpatlar'a girdiler; Tuna'nın batısındaki Germen kavimlerinden Longobardlarla anlaşarak* Doğu Macaristan'daki Gepidleri hakimiyetlerine aldılar ve 568'de Longobardların Kuzey İtalya'ya göçmeleri üzerine de* bugünkü Macaristan'ı tamamıyla işgal ettiler.

Böylece Avarlar* Orta Avrupa'da büyük bir devlet kurmuş oluyorlardı. Bundan sonra* batıda Frank kıralı Siegebert'i mağlup ederlerken* 582'lerde* güneyde Singidunum (Belgrad) ve Sirmium (Eszek) gibi* mühim Bizans sınır şehir-kalelerini ele geçirmişlerdi. Yukarıdaki fetihleri yapan büyük teşkilatçı Bayan Hakan'ın* 592 yılında İstanbul'a yürümek maksadı ile Çorlu'ya kadar gelerek Bizans başkentinde korku uyandırdığı tarihte* Don nehrinden Galia'ya* Kuzey İslav bölgelerinden İtalya'ya kadar her taraf* Avar askerî faaliyet sahası haline gelmişti.

Asıl çekirdeğini Türk unsur teşkil etmekle birlikte* çeşitli İslav ve Germen kabilelerinden toplanan kalabalık yardımcı kıtaların desteklediği ordusu ile* bilhassa başlıca pazar şehirlerini ve ticaret yollarını daima elde ve emniyet içinde tutmağa gayret ettiği anlaşılan Avar hakanlığının* Avrupa'da 200 yıl kadar süren hakimiyeti devrinde* mühim askerî teşebbüsleri* İstanbul kuşatmalarıdır. Sasanîlerle anlaşarak yapılan ve İmparator Herakleios'a (610-641) başkenti terk edip Kartaca'ya gitmeyi düşündürecek kadar baskılı olan ilk muhasaradan (617 veya 619) sonra* ikinci harekât* yine Sasanî İmparatorluğu ile ortaklaşa gerçekleştirilmişti (626).

İran-Bizans savaşlarının şiddet kazandığı ve Şehinşah Husrev II'nin (590-628)* bütün el-Cezire* Filistin ve Suriye'yi ele geçirdiği bu yıllarda* Doğu Karadeniz sahillerinde bulunan imparator Herakleios* Hazar Türklerinden askeri yardım sağlamak üzere Tiflis'e giderken* Şahvaraz kumandasındaki İran ordusu* bütün Anadolu'yu geçerek Boğaziçi'ne ulaştığı zaman* Bulgar kuvvetleri ile takviyeli Avar ordusu da Balkanlar'ı ve Trakya'yı aşarak İstanbul surları önüne gelmiş bulunuyordu. Gerçek kuşatma* Avar ordusu tarafından yapılmakta idi (626* Temmuz-Ağustos).

Patrik Sergios ile Patricius Bonos tarafından müdafaa edilen başkentte büyük heyecan uyandıran bu harekât* tarihî hatıralar bırakmıştır. Bizans'ta kurtuluşu anmak üzere "bayram" ilan edilen gün ("Büyük Perhiz'in beşinci haftasındaki Cumartesi günü)* kiliselerde ayinler şeklinde yüzyıllarca devam etmiş ve "Akathistos" ilahisinin* bu Avar kuşatması ile ilgili olduğu anlaşılmıştır. Kuşatma* donanmasızlık yüzünden başarıya ulaşmamış ve Avar ordusunun sonuç alamadan* müşkül şartlar altında çekilmek zorunda kalması* hakanlığın* nüfuz ve itibarını kaybederek zayıflamasına yol açmıştır.



Yardımcı kuvvetler dağılmış ve bilhassa hakanın 630'da ölümünden sonra* tâbi kütleler* Bizans'ın da teşvik ve desteği ile baş kaldırmış* uzun mücadeleler neticesinde* Balkanlar* Bulgarlara geçmek üzere elden çıkmış* Tuna-Sava bölgesi Hırvat-Sloven gibi Slav kabilelerine* Bohemya sahası da Çeklerin atalarına terkedilmiştir. Bu suretle* bir hasım devletler çemberi içine alınan ve iktisadî imkânlarını kaybeden Avar hakanlığı* 8. asır boyunca gittikçe kuvvetten düştü ve 791'den itibaren 15 yıl aralıksız devam eden ve amansız bir din muharebesi yapan Frank İmparatorluğunun (Karolus Magnus=Şarlman zamanı: 768-814) hücumları (Orta Macaristan'daki Avar başkent müstahkem mevkii* 796'da Pepin tarafından zaptedilmişti) sonunda* tamamen ortadan kalktı (805). Parçalanan Avar grupları* Doğu Macaristan ve Balkanlar'a dağıldı* kısa zamanda Hıristiyanlaşarak* yerli kalabalık içinde eridi.

Bununla beraber* Avar tesiri* Avrupa'da devamlı olmuş görünmektedir. Hırvatların en büyük askerî-idarî unvanlarından olan "Ban" (Göktürkçe Baga* Avar dilinde Bagan; Ayrıca Bulgarlarda* Macarlarda mevcut) Boyar ve Yugruş gibi* Yunanistan'da Navarino (=Pylos* aslı Avarino) ve Arnavutluk'ta Antivari (=Bar* eskiden Civitas Avarorum) şehirlerinin adları da onların hatıralarından izlerdir. Ayrıca* Macaristan'da ortaya çıkarılan Avar çağı arkeolojik eserleri (dökme aletler ve üzerlerinde hayvan mücadele tasvirleri ve grifonlar bulunan at koşum takımları)* Orta Asya'da gelişen Türk sanatının (hayvan üslubu)* Avrupa'daki örnekleri kabul edilmekte ve bu üslubun izleri* Merovingler devrinde Fransa'da da görülmektedir.

Arnavutluk'taki Prostovats altın hazinesi* Avar'lara ait olduğu gibi; arkeolojik araştırmalar* Avar Türk sanatının* Germen ve İslav sanatları üzerindeki tesirini ortaya koymuştur. Orta Macaristan'ın Nagy Szent Miklos mevkiinde 1799'da ele geçmiş olup* hangi Türk kavmine ait bulunduğu hala münakaşa edilen* üzerleri Türkçe yazı kitabeli 23 parça altın kaptan müteşekkil ünlü hazinenin* Avar çağından kaldığı da ileri sürülmüştür.

Sonuç olarak; Avarlar’ın Avrupa’daki iki yüzyıldan fazla süren hakimiyeti* Avrupa tarihi bakımından bir kaç cihetle mühimdir; evvelâ* ilk defa olmak üzere Slav kavimleri* Türk hâkimiyetinde uzun bir zaman yaşamışlar* Türk devlet ve askerî teşkilatının tesiriyle bunlar* “kabile” hayatı basamağından devlet teşkilatı basamağına çıkmak imkânını bulmuşlardır. Saniyen [ikinci olarak]* Türklerle* muhtelif German (Frank) zümreleri arasında karışma artmıştır; bu münasebet* ekseriyetle karşılıklı mücadeleden ibaret olmakla beraber* her iki kavim* komşu olmak sıfatıyla herhangi bir şekilde “modus vivendi” [hayat tarzı* çelişen menfaatler arasında bulunan ortak nokta] bulmak mecburiyetinde idiler.

Avar hakanlığının* özellikle Slav kavimleri üzerinde büyük tesiri olduğu anlaşılıyor. Balkanlar’da ilk Slav unsurlarının esaslı bir şekilde yerleşmelerinin* Avarlar tarafından alınan tedbirlerin bir neticesi olduğu malûmdur. Bu Türk kavminin* güney ve doğu Slavlarını uzun bir zaman hâkimiyetleri altında bulundurduklarını ve bir çok Slav kabilelerinin* Avarlar tarafından müthiş hezimete uğratıldıklarını gösteren emareler mevcuttur.

4. yüzyıla kadar Germen Gotların* daha sonra Hun İmparatorluğuna bağlı olarak Türklerin hakimiyetine giren Slav toplulukların tarihi* o zamandan itibaren* aşağı yukarı "Türk tarihinin bir parçası" durumuna girmiştir. Kalabalık İslav kütlelerinin* çeşitli Doğu Avrupa bölgelerine ve Balkanlar'a dağılması hadisesi* daha çok Avarlar devrinde vukua gelmiş ve bu büyük ölçüdeki göçler* Avar Hakanlığınca ihtiyaç duyulan toprak mahsullerini elde etmek için* onlara tarım işleri* aynı zamanda* sınır bekçiliği yaptırmak maksadı ile* Avar idaresi tarafından hazırlanmış ve tatbik edilmiştir.

Bu suretle türlü İslav kabileleri* bugünkü Çekoslovakya'ya [Çek Cumhuriyeti* Slovakya]* Elbe nehri boyuna* Dalmaçya kıyılarına* Balkanlar'a sevk edilmişlerdir. 750 sıralarında* Atina çevresinde "Avar" denilen Slavlardan bahsedilmekte* aynı devirlerde Hırvatları Adriyatik sahiline götüren başbuğların şu adları sıralanmaktadır: Kilik* Lobel (Alp-el?)* Kösenci (Koşuncu)* Buga* Tugay. Pannonia (Batı Macaristan) ve Morva İslavlarının başında* İslavlaşmış Avar beylerinin bulunduğu ileri sürülmekte* diğer taraftan Germen kabilelerinin Çek memleketindeki yurtlarından ayrılmalarının* savaş kabiliyetleri pek zayıf olan İslavlar yüzünden değil* Avar başbuğlarının baskısı sonucu vukua geldiği ve bu hadisenin* Doğu Almanya'da meydana çıkan Avar sanatı ile ilgili eserlerde de doğrulandığı bildirilmektedir.

Böylece* 584'de* piskopos Suriyeli Johannes'in ifadesi ile "Eskiden ormanlardan dışarı çıkmağa cesaret edemezken* Avarlar sayesinde savaşa alışan ve altın* gümüş* at sürüsü sahibi olan Slavların* sistemli göçürülmeleri yolu ile* günümüz Orta ve Doğu Avrupa etnik haritasının* Avar hakanlığı tarafından çizildiği anlaşılmaktadır. Bugün Kafkaslar'da yaşayan Avar zümresinin de* onların torunları olduğu kabul edilir.
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Uygurlar (Uygur Devleti* Uygur İmparatorluğu)
Ötüken* Kansu ve Doğu Türkistan’da bir hâkanlık iki devlet kurmuş olan Türk boyu.
Uygurların anayurtları* Baykal Gölünün güneyindeki Orhun* Selenga ve Tala nehirlerinin bulunduğu bölgedir. Bilinen tarihleri Büyük Hun İmparatorluğu ile başlar. Tabgaçlar (386-534) devrinden sonra* beşinci yüzyılın ikinci yarısında beylik kurdular. Göktürkler'in ilk zamanlarında Selenga Nehri etrafında oturuyorlardı. Yedinci yüzyılın ilk çeyreğinde Sir-Tarduşların altı kabileden meydana gelen birliğine katıldılar. P’u-ku* Tongra* Bayırku ve Fu-lo-pu kabileleri de Uygurların etrafında toplanarak* hep beraber Uygur adını benimsediler. Beyleri* Erkin unvanını taşıyor ve elli bin muharip asker çıkarabiliyorlardı. Göktürklerin zayıflamasıyla* kuvvetlendiler. Erkin yerine İl-teber unvanını kullanmaya başladılar. İl-teber T’u-mi-tu devrinde* Tola havâlisini alıp* güneyde Hoang-ho’ya kadar akınlar tertip ettiler. Uygurlar* akınları neticesinde* 646’da Çin İmparatoru tarafından da tanındılar. İl-teber T’u-mi-tu* kendini kağan ilan etti. Uygurlar’ı Göktürkler tarzında teşkilâtlandırdı. T’u-mi-tu 648’de Çin’in entrikalarıyla öldürülünce* yerine oğlu P’o-jon geçti. P’o-jon* Çinlilerin on-okların başına kukla kağan yaptığı Ho-lu’yu mağlup ederek* 656’da Taşkent yakınlarına kadar ilerledi. Uygurlar* Göktürklü Kapagan Kağan (693-716) zamanında Göktürklere bağlandı.

Bilâhare Uygurlar* Göktürklerin iç mücadelesinden faydalanarak toplandılar. Göktürk Devletini yıktılar. 745’te* Ötüken merkez olmak üzere* Uygur Hakanlığını kurdular. Dokuz-Uygur Uruğu’ndan* birlik haline geldiler. Uruklar* Çince kaynaklarda şöyle geçer; Yaglakar (Yaglakır)* Hu-tuko (Uturkar)* Hu (Kürebir)* Mo-ko-sik-i (Bagasıgır)* A-vu-çö (Ebirceg)* ko-sa (Hazar)* Hu-vu-su (Khifuzu)* Yo-vu-ku (Yagmurkar)* Hi-ye-vu (Ayabire).

Bu uruklardan kurulu Uygur kabilesinin idaresi altındaki Dokuz-Oğuz birliği de; D’u-ku (Buku)* Hun (Qun)* Pa-ye-ku (Bayırku)* T’ung-lu (Tongra)* Sse-kie (Sıkar)* K’i-pi* A-pu-sse* Ku-lun-vu-ku* A-tie (Ediz)'dir. Dokuz Uruk’dan meydana gelen Uygur boyu* Dokuz-Oğuz boyunun ilâvesiyle boy sayısı ona yükselerek* On-Uygur diye anılan birlik meydana geldi. Basmıl ve Karluk boylarının katılmasıyla birlik sayısı onbire yükseldi. Uygur Hakanlığı* her boyun başına birer bey olmak üzere* on bir vali tarafından idare edilmekteydi.

Uygur Hakanı Kutlug Bilge Kül* Orhun kıyısında Ordu-balık şehrini kurup* burayı merkez yaptı. Kutlug Bilge Kül* 747’de ölünce* yerine oğlu Moyen-çor (Bayan-çor* Bilge Kağan) Uygur Kağanı oldu. Moyen-çor (747-759)* kuzeyde Kırgızlar* batıda Karluklar ve onlara yardım eden Türgişler ve Basmıllar ayrıca Sekiz-Oğuz* Dokuz-Tatar ve Çikler ile muharebe edip* bunları kendine bağladı. Hakimiyetini Yenisey kaynakları* Çu-Talas havalisi* İç-Asya ve Kerulen’e kadar genişletti. Oğullarını buralara* Yabgu* Şad unvanıyla tayin etti.

Moyen-çor* Çin üzerinde de çok tesirli oldu. Moyen-çor’a bağlı Karluklar* Çinlilerle* İslâm dînini tebliğ için bölgeye gelen Müslümanlar arasında yapılan Talas Meydan Muharebesi'nde (751) İslâm ordusu tarafını tuttu. Talas Meydan Muharebesinde Çinliler* ağır mağlubiyete uğradı. Tarım Havzası* Uygurlara geçti. Çinliler* Orta Asya’dan çekildi. Çin’de büyük hâdiseler oldu. Annesi Türk olan An-lu-şan adlı bir kumandan* 200.000 kişilik bir kuvvetle* Çin’in merkezî şehirlerinden Lo-yang’ı 756’da* Ç’ang-an’ı 757’de zaptetti. An-lu-şan* kendisini imparator ilan etti. Çinliler* bu hâdiseler üzerine* Uygurlardan yardım istemek zorunda kaldı. Moyen-çor* Uygurları yardıma çağıran T’ang İmparatoru Su-tsung’u destekledi. 757’de Lo-yang’ı ve diğer merkezî şehirleri geri aldı. Çin* yılda 20.000 ton ipek vermeyi taahhüt etti. Uygur Hakanı* İmparatorun kızıyla evlendi. Moyen-çor (Bilge Kağan) 759’da ölünce yerine Bögü Kağan (Alp Külüg Bilge Kağan) geçti.

Bögü Kağan* Çin’e hakim olmak niyetindeydi. Uygur Ordusu* 762’de Çin’e sefere çıktı. Uygurların gelmesiyle Çin’deki iç mücadele sona erip* birlik oldular. Uygur ileri harekâtı durdu. Fakat* Çin’de Uygur nüfusu ve tesiri arttı. Çin’in merkez ve şehirlerinde pek çok Uygur* serbestçe ticaret yapıyor* istedikleri kadar ipekli kumaş alıp* satıyorlardı. Bögü Kağan* Tibetlilerin hücumuna uğrayan Çin’i korumak üzere* Töles asıllı Çin kumandanı P’u-ku Huai-en’in davetiyle* 762’de Lo-yang Seferini yaptı. Lo-yang Seferi* Tibetlilerden Çin’i kurtardıysa da* Türk kültürünün aleyhine oldu. Bögü Kağan* Ötüken’e dönerken* Mani dînini Türkler arasında yaymak için* dört rahibi de beraberinde getirdi. Bögü Kağan* Manihaizm'i kabul edince* bu bozuk din* Uygurlar ülkesinde resmî bir mahiyet kazandı. Manihaizm* hayvanî gıdâlarla beslenmeyi yasakladığından* disiplinli ve cesur bir kavim olan Uygurların muhariplik (savaşçılık) vasfını zayıflattı.

Bögü Kağan* Kırgızlar üzerinde de zafer kazandı. Çin’e sefer etmek isterken* buna karşı çıkan akrabası Nazır Tang Bağa Tarkan tarafından* 779’da öldürüldü. Tang Bağa Tarkan* Alp Kutlug Bilge Kağan unvanıyla* Uygur Hakanı oldu. Alp Kutlug Bilge Kağan (779-789)* cesareti* iyi idaresi ve yapmış olduğu kanunlarıyla tanınır. Kırgızları tekrar mağlup etti. Çinli bir prensesle evlenince* Uygur tüccarlarının Çin’de tahakkümlerinden doğan anlaşmazlıklar ortadan kalktı. 789’da ölmesiyle yerine Külüg Bilge Kağan (789-790) ve sonra bunun oğlu Kutlug Böge (790-795) hakan oldular.

Uygurlar* iktisadî ve kültürel menfaatleri sebebiyle* Çin’i eskiden beri taarruzlardan koruyorlardı. Tibetlilerin tekrar Çin’e tecavüz etmeleriyle* yine kuvvet yardımı gönderildiyse de* başarılı olmadı. Kutlug Bilge Kağan* bu başarısızlık üzerine 795’te öldürüldü* yerine Alp Kutlug geçti. Alp Kutlug Bilge Kağan (795-805)* sevilen bir kumandan ve idare adamıydı.

Külüg Bilge Kağan (805-808) zamanında* huzur devri açıldı. İktisadî hayat gelişti. İç-Asya’nın önemli ticaret şehirlerine nüfuz edildi. Alp Bilge Kağan’dan (808-821) sonra hakan olan Küçlüg Bilge Kağan (821-833); Karabalasagun Kitabesini* 826’da diktirdi. Küçlüg Bilge Kağan zamanında* Türkistan’ın doğusuna inmek isteyen Tibetliler durduruldu. Karlukların başına yeni bir Yabgu tayin edilip* Soğd bölgesine kadar ticarî münasebetler geliştirildi. Fakat* Uygur ülkesinde huzursuzluk da başladı* hakan öldürüldü. Küçlüg Bilge Kağan’dan sonra yerine geçen Alp Külüg Bilge Kağan (833-839) da* nazırının tahrik ettiği isyanda öldürüldü.

Uygurlar* millî vasıflarına ters düşen Manihaizm tesiriyle gittikçe gevşeyince; Yenisey bölgesinde olup* Orhun bölgesini de kontrol altında tutan Kırgızların taarruzuna dayanamadılar. Kırgızlar* kalabalık kuvvetleriyle* 840’ta Uygur topraklarına girdiler. Uygur başşehri Ötüken’i zaptedip* son hakanı öldürdüler. Ötüken’de devletleri yıkılan Uygurlar* büyük topluluklar hâlinde yurtlarını terk ettiler. Karluk ülkesine* Çin hududuna ve daha kesif olarak da* zengin ticaret merkezlerinin bulunduğu İç-Asya’da* Beş-balık* Turfan* Kuça sahasına göçtüler.

Uygurların Ötüken’den göçleri* Hakan ailesine mensup* Vu-hi Tegin ve Ngo-nic Tegin adlı iki kardeş tarafından idare edildi. Göçten sonra* Uygur tarihinin ikinci safhası başladı. Göçü idare eden kardeşlerden Vu-hi Tegin (841-846)* kağan seçildi. Uygurlar* Kırgız ve Çin taarruzlarına maruz kalıp* çok zarar gördüler. Bir kısmı Çin’in tâbiiyetine girip* Kan-Çou Uygur Devleti'ni kurdular. Bir kısmı da eski yurtlarına dönüp* Doğu Türkistan (Turfan) Uygur Devleti'ni kurdular. Fakat* bu iki devlet de* Bozkır Türk Devletinden farklı vasıflar taşıyorlardı. Hakimiyetlerini genişletme idealleri yoktu. Büyük siyasî mücadelelere girmekten sakındılar. Başta* Çin hükümetleri olmak üzere* komşularıyla dostluk ve ticarî münasebetlerini devam ettirdiler.
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Karahanlılar (Karahanlı Devleti)
840-1212 tarihleri arasında* Türkistan ve Maveraünnehir'de hâkimiyet kuran ilk Müslüman Türk devleti.
Karluk* Çiğil* Yağma ve diğer Türk boylarından meydana gelen Karahanlılar Devleti* devrin İslâm kaynaklarında El-Hâkaniye* El-Hâniye* Âl-i Afrasiyab; başka eserlerde de* Alp-ilig Hanlar* Arslan-Buğra Hanlar unvanlarıyla anılır. Karahanlılar tabiri* batılı şarkiyatlar tarafından* bu sülâlenin "kara" unvanını çok kullanmaları sebebiyle verilmiştir. "Kara"* Türkçe'de* kuzey yönünü işaret etmesinin yanında* büyüklük ve yükseklik de ifade eder.

Karahanlılar Devleti* 840 senesinde Uygur Devleti'nin* Kırgızlar tarafından yıkılmasıyla* Orta Asya bozkırlarında* Bilge Kül Kadır Han tarafından kuruldu. Kadır Han* Mâveraünnehir'i almak isteyen Sâmânîler Devleti ile mücadele etti. Karahanlılar'ın başlangıç dönemi* ilmî yönden pek açık değildir. Kadır Han'dan sonra* iki oğlundan Bazır Arslan Han* Balasagun'da Büyük Kağan olarak* kardeşi Oğulçak Kadır Han ise* Ortak Kağan olarak Taraz'da devleti idare ettiler. Oğulçak Kadır Han* Sâmânî hükümdarı İsmail bin Ahmed ile devamlı mücadele etti. Sâmânîler* 883 yılında Taraz'da devleti ele geçirince* Oğulçak* Kaşgar'ı merkez yapıp* Sâmânî hakimiyetindeki bölgelere akınlara başladı. Bu akınlar sırasında Oğulçak Kadır Han'ın yeğeni Satuk* Karahanlılar'a sığınan* Ebu Nâsır adlı Sâmânî şehzadesi ve Müslüman din adamları ile tanışarak İslâm dînini kabul etti.

Nuh peygamberin oğlu Yâfes'in torunları olan Türkler* hükümdarlarının Müslüman olmasından sonra* yaradılışlarındaki temizlik ile seve seve ve büyük topluluklar halinde* en son ve en mütekâmil din olan İslâmiyet'i topluca kabul ettiler. Sekizinci asırda Müslümanlarla tanışıp* içlerinden kısmen bu dini kabul edenlerin bulunduğu Türklerin 10. asırda topluca İslâmiyet'i kabulü* netice itibariyle tarihteki birçok hâdiseye yön vermesi bakımından pek önemlidir.

Müslüman olunca Abdülkerim adını alan Satuk Buğra Han* doğudaki amcasına karşı mücadelesinde* Müslüman gönüllülerden de faydalandı. Abdülkerim Satuk Buğra Han* 995 senesinde vefat edince Artuç'a defnedildi. Yerine oğlu Musa hükümdar oldu. Onun çok kısa sürdüğü anlaşılan saltanatından sonra hükümdar olan kardeşi Baytaş Arslan Han* doğu kağanı Arslan Han'ı mağlup ederek* sülalenin bu kolunu ortadan kaldırdı ve bütün Karahanlıları birleştirdi. Baytaş Arslan Han* Karahanlı ülkesinde İslâmiyet'in yayılması faaliyetlerini tamamlayınca* komşu Türk boylarını İslâm'a daveti* kendisine gaye edindi.

Baytaş'tan sonra* oğlu ebü'l-Hasan Ali hükümdar oldu. Bu dönemde devletin batı kısmını kardeşi Buğra Han Harun idare ediyordu. Buğra Han* 990 yılında İsbicâb'ı zaptedip* 992 senesinde Sâmânîlerin merkezi Buhara'ya girdi. Böylece Horasan ve Mâverâünnehir* Karahanlıların eline geçti. Şihâbüddevle ve Zâhirüdda'vâ gibi İslâmî unvanlar kullanan Buğra Han* Kaşgar'a dönerken 996 yılında vefat etti. Yerine Ahmed bin Ali geçti. Halife tarafından tanınan ilk Karahanlı hükümdarı Ahmed Han'dır.

Ahmed Han zamanında* Sâmânîler ve onlara bağlı devletçiklerle Karahanlı münasebetini* devletin batı kısmını idare eden İlig Han unvanlı Nâsır bin Ali sağlıyordu. Özkent'te oturan Nâsır* 996 senesinde Sâmânî kumandanlarından Fâik'in teşvikiyle bu ülke topraklarına sefer düzenledi. Fakat Gazne hâkimi Sebüktekin'in aracılığı ile bu iki devlet* antlaşma yaptı. Bu antlaşmaya göre Sâmânîler* Seyhun sahasını Katvan çölüne kadar Karahanlılara bırakıyor* Fâik de Semerkant valisi oluyordu. Nâsır* 999 senesinde Buhara'yı zaptederek* Sâmânî hanedanı mensuplarını Özkent'e götürdü. Nâsır Han* Gazneli Mahmud ile anlaşınca* Ceyhun nehri iki devlet arasında sınır kesildi. Ayrıca Mahmud Han* aralarındaki dostluğu güçlendirmek için Nâsır'ın kızı ile evlendi. Nâsır* Sâmânîlerin bütün mirasına konmak ve Horasan'ı ele geçirmek istiyordu. Bu yüzden Gazneli Mahmud'un Hindistan seferinden faydalanarak iki koldan Horasan'a girdi ise de yenildi. Hânedan mensubu Hotan Hâkimi Yusuf Kadır Han'dan yardımcı kuvvet alıp* Gazneliler'e karşı yeniden askerî harekâta geçti. 1006 senesi Ocak ayının beşinde* Sultan Mahmud'a mağlup oldu. Bu başarısızlık* Karahanlılar arasında aile kavgalarına yol açtı. Nâsır* bağımsızlığını ilan etmek istedi. Nâsır'a karşı* Büyük Kağan Ahmed Han* Gazneli Mahmud'a başvurduysa da* Nâsır bin Ali* 1013 yılında vefat etti. Yerine* Arslan İlig unvanıyla* kardeşi Mensur bin Ali geçti. Büyük Kağan Ahmed Arslan Han'ın hastalığında* kendisini büyük kağan ilan eden Mensur Han* kardeşi Muhammed'e de Arslan İlig unvanını verdi.

Ahmed Arslan Han* Ortak Kağan Yusuf Kadır Han ve Ali Tigin ile birlik olup* hânedanlık kavgasına son vermek için harekete geçti. Ali Tigin* Mensur'a esir düştü. Yedisu bölgesine yapılan seferde düşmana karşı* hasta yatağında mücadele eden Arslan Han* Balasagun'a sekiz günlük mesafede* yüz bin çadırdan fazla gayrimüslim göçebeyi mağlup etti. Turfan'a kadar takip ederek ülkesini korudu. Ahmed Han* bu seferden dönüşünde 1017'de vefat etti.

Ahmed Han'dan sonra büyük kağan olan Mensur Arslan Han ise* 1024 senesinde kendi isteği ile saltanatı Yusuf Kadır Han'a bıraktı. Bu sırada Selçuklular'dan yardım alan Ali Tigin* Buhara'yı zaptetti. Yusuf Kadır Han'a karşı* kardeşleri Ahmed ve Ali birleştiler. II. Ahmed* kendisini 1014'te Muizüddevle lâkabıyla büyük kağan ilan etti. Kardeşi Ali ise* Arslan İlig oldu. II. Ahmed Arslan Han; Balasagun* Hocend* Ahsikas* Fergana ve Özkent'e hakim oldu. Yusuf Kadır Han* Gazneli Mahmud ile görüştü. İki Müslüman Türk devleti arasında dostluk bağları* evlenme yoluyla da kuvvetlendirildi. Bu görüşmede* Karahanlıları ilgilendiren meselelerin yanısıra* Arslan bin Selçuk ve emrindeki Oğuzların da Horasan'a nakledilmesi hususunda karara vardılar. Sultan Mahmud* bir fırsatını bulup* Arslan bin Selçuk'u yakalattı ve Hindistan'da Kalincâr kalesine hapsettirdi. Bu sırada Ali Tigin* bozkırlara kaçtı ve Mahmud'un ülkesine dönmesi üzerine tekrar Buhara ve Semerkand'a hakim oldu. Yusuf Kadır Han'ın 1032 yılında vefatıyla* oğulları Süleyman* Arslan Han; Muhammed de Buğra Han unvanlarıyla* devletin idaresini ele aldılar. Bu sırada Ali Tigin de Mâverâünnehir'de kendisini Tavgaç Kara Buğra Hakan ilan etti.

Karahanlı hânedanı arasında kıyasıya devam eden mücadele sonucunda* 1042 yılında ülke kesin olarak ikiye ayrıldı. Nâsır bin Ali'nin oğullarından Muhammed Arslan* Kara Hakanlık mevkiinde Büyük Kağan; İbrahim de Tavgaç Buğra Kara Hakan unvanını alarak* Batı Karahanlılar devletini meydana getirdiler. Yusuf Kadır Han'ın oğulları da* Doğu Karahanlı Devletini idare ettiler.

Doğu Karahanlılar Devleti

Karahanlı Devleti ikiye ayrılınca; Büyük Kağan unvanıyla* Şerefüddevle lâkaplı Ebû Şüca Süleyman bin Yusuf* merkezi Balasagun ve Kaşgar'ı kendine bırakıp* kardeşlerinden Buğra Han Muhammed'e* Taraz ile İsficab'ı* Mahmud'a ise Arslan Tigin unvanıyla ülkenin doğusunu verdi. 1043 yılında yapılan aile toplantısında ayrıca* eski Büyük Kağan II. Ahmed Han'a da Mâverâünnehir* mülk olarak verildi. Fergana'nın bir kısmı zaptedilerek* Bulgar ile Balasagun arasında yaşayan* on bin çadırdan meydana gelen Türkler* 1043 senesi güzünde* topluca İslâmiyet'i kabul etti.

İslam dininin esaslarına sıkıca bağlı* âdil bir hükümdar olan Süleyman Han* ilim âşığı ve âlimlerin koruyucusuydu. 1056'da kardeşi Ortak Kağan Buğra Han* Büyük Kağan Süleyman Han'la anlaşmazlığa düştü. Muhammed Han* Süleyman Han'ı hapsettirip* büyük kağanlığını ilan etti. On beş ay hükümdarlık yapan Muhammed Han* mevkiini büyük oğlu Hüseyin'e bıraktı. Hüseyin Han'ı* kardeşi İbrahim tahttan indirtip* 1057'de Büyük Kağan oldu. İbrahim Han* 1059'da* hânedandan Yınal Tegin tarafından öldürülünce* Tuğrul Kara Han unvanlı Mahmud bin Yusuf başa geçti. Mahmud Han (1059-1074* Ortak Kağan Tabgaç Buğra Kara Han ve Hasan bin Süleyman* kaybedilen toprakları geri almak için harekete geçtiler. 1068 yılında iki taraf arasında yapılan antlaşma ile* Seyhun hudut kesilerek* Fergana* Doğu Karahanlılara bırakıldı. 1074'te Mahmud Han'ın yerine* oğlu Ömer geçti ise de* ancak iki ay hükümdarlık yapabildi. Büyük Kağan olan Buğra Han Hasan bin Süleyman (1074-1103) devrinin ilk yıllarında; Buge Budraç kumandasındaki Yabaku ve Basmılların da aynı safta olduğu yedi yüz bin düşmana karşı* Ömer bin Mahmud kumandasındaki kırk bin Müslüman askeriyle* büyük bir zafer kazanıldı.

Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah (1072-1092)* 1082'de Mâverâünnehir'i zaptedip Özkent'e gelince* Doğu Karahanlı hükümdarı Hasan Han* onun hakimiyetini tanıdı. Hasan Han'dan sonra oğlu Ahmed (1103-1128)* hükümdar olup* Abbasî Halifeliği ile münasebetlerde bulundu. Halife Mustahzırbillâh (1094-1118)* Ahmed Han'ın istediği beratı verip* ona "Nûruddevle" demiştir. 1128'de Karahıtayları* Kaşgar kenti yakınlarında mağlup eden Ahmed Han* onların batıya doğru ilerlemelerini durdurdu.
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Batı Karahanlılar Devleti

Karahanlı Devleti ikiye bölününce* Batı Karahanlı Hanlığı* Mâverâünehir ve Hocend'e kadar batı Fergana'yı içine almaktaydı. Büyük Kağanın merkezi* önceleri Özkent* sonraları Semerkand oldu.

Bu devletin ilk hükümdarı I. Muhammed Han* 1052 senesinde vefat edince yerine kardeşi Ortak Kağan İzzü'l-umma Ebu İshak İbrahim Tavgaç Han geçti. Tavgaç İbrahim Han* Doğu Karahanlılardan Şaş* İlak gibi hudut şehirleri ile Fergana'nın bir kısmını aldı. İbrahim Han* âlim olup* iyi bir hükümdardı. Devletin idaresi için lüzumlu kanunları tanzim edip* hırsızları tamamen ortadan kaldırdı. Ahalinin menfaatlerini koruyup* piyasayı düzeltti. Âlimlerin sohbetinde bulunup onların tasvibini almadan kanun koymadı. İbrahim Han* Ortak Kağanken* devlet aleyhinde faaliyetlerde bulunan İsmailîleri* dâhiyane bir siyasetle ortadan kaldırdı.

İbrahim Han'dan sonra* oğlu Şemsü'l-Mülk Nasr hükümdar oldu. Şaş ve Tünhas hakimi Şuayb* yeni hükümdara isyan etti. Nasr Han* bu isyanı bastırdı. Bu karışıklıktan faydalanan Doğu Karahanlılar* İbrahim Han'ın zaptettiği yerleri geri almaya çalıştılar ise de* bu mücadele bir antlaşma ile sona erdi. Daha sonra I. Nasr Han* Selçuklular tarafından zaptedilen yerlerin alınması için bir hareket başlattı. Fakat Melikşah'ın Semerkand'a gelmesiyle sulh yapılıp* akrabalık tesis edilerek meseleler halledildi. Nasr Han da* âlimlere hürmet edip* ilim merkezleri inşa ettirdi. Ticaretin gelişmesi için sosyal hayatın bütün lüzumlu müesseselerini içine alan iki ribat yaptırdı.

1080 senesinde Nasr'ın vefatı üzerine* oğlu Ebu Şüca Hızır hükümdar oldu. Hızır Han'ın saltanatı bir yıl kadar sürdü. Yerine geçen Ahmed Han devrinde ulema ile hükümdar arasında bir anlaşmazlık oldu. Bu sırada* Selçuklu Sultanı Melikşah* önce Buhara'yı sonra da Semerkand'ı zaptetti ve Ahmed Han'ı Özkend'de esir alıp İsfahan'a götürdü. Bunun sonucu* Karahanlı ordusunun temelini teşkil eden Çiğil Türklerinin kumandanı Yakub bin Süleyman* Semerkand'a davet edilip hükümdar ilan edilerek* Selçuklulara karşı bir ayaklanma başlatıldı. Bunun üzerine Melikşah* ikinci defa Semerkand seferine çıktı. Bu sefer sonunda Karahanlı devleti* Selçuklulara bağlandı. Karahanlı devlet adamları* Mesud bin Muhammed'i hükümdarlığa getirdi.

Birinci Mesud'un hükümdarlığı devrine ait bir bilgi yoktur. Mesud Han'dan sonra* Selçuklu sultanı Berkyaruk* arka arkaya üç hükümdar tayin etti. Bunlardan üçücüsü olan Cebrâil Han* Selçuklu şehzadeleri arasındaki saltanat kavgalarından faydalanarak* Horasan'ı ele geçirmek istedi. Bu sırada Horasan valisi olan Sencer* Tirmiz şehri için yapılan savaşı kazandı ve Cebrâil Han'ı esir alıp* 1102'de idam ettirdi. Bu zaferden sonra Sultan Sencer* Mâverâünnehir'i yeniden teşkilatlandırdı. Karahanlı sülalesinden olup* Selçuklu sarayında büyüyen yeğeni Muhammed bin Süleyman'ı Arslan Han unvanıyla Semerkand'da büyük kağan ilan etti. Dayısı Sultan Sencer'in yardımıyla isyanları bastıran II. Muhammed Han* düşmanlarına karşı seferler düzenledi. II. Muhamed Han* saltanatının son zamanlarında felç oldu. Çıkan iç isyanları bastırmak için Selçuklulardan yardım istedi. Fakat yardım gelmeden isyanı bastırınca* Selçuklu yardımını geri çevirdi. Bu durum* Sultan Sencer'i kızdırdı. 1130 senesinde Semerkand'a gelen Sultan Sencer* Muhammed Han'ı Merv'e götürdü. Muhammed Han* 1132'de orada vefat etti.

Sultan Sencer* Muhammed Han'ın ölümünden sonra Batı Karahanlı tahtına sırasıyla* Ebü'l-Meâlî el-Hasan bin Ali* Ebu Muzaffer İbrahim bin Süleyman ve Mahmud bin Muhammed'i tayin etti. II. Mahmud Han* Karahıtaylar'la 1137 senesi yazında Hocend yakınında yaptığı muharebeyi kaybedip Semerkand'a çekildi. Karluklar ile ülke içinde anlaşmazlık çıkıp* Sultan Sencer'den yardım isteyince* Karluklar da Karahıtaylara müracaat etti. Sultan Sencer ve II Mahmud Han* 8 Eylül 1141 tarihinde Katvan Muharebesi'nde Karahıtaylara yenilip* Horasan'a çekildiler. Karahıtaylar* bütün Mâverâünnehir'i istila edip* Mahmud Han'ın kardeşi Ortak Kağan Tavgaç Buğra Han İbrahim bin Muhammed'i Büyük Kağan ilan ettiler. III. İbrahim Han* Karluklar ile anlaşmazlığa düşünce* Buhara yakınlarındaki Kallabâz Muharebesinde öldürüldü. Yerine geçen oğlu Mahmud Han* Horasan'a çekildi ve vefatına kadar orada kaldı. Sultan Sencer'in ölümünden sonra Oğuzlar* II. Mahmud Han'a hükümdarlık teklif ettiler. O* önce oğlu Muhammed'i gönderdiyse de* bir süre sonra Oğuzların hükümdarı oldu. Sultan Sencer'in eski kumandanlarından Nişabur valisi Müeyyeddevle Ayaba* 1163 yılında Horasan'ı ele geçirmek arzusuyla hareket edip* II. Mahmud Han ve oğlu Muhammed'i esir alarak gözlerine mil çektirip hapse attırdı. Baba-oğul* 1164 senesinde hapisteyken vefat ettiler. II. Mahmud ve iki oğlunun hapiste vefatları ile* Karahanlılar'ın hâkimiyeti Ali Tegin'in soyundan gelenlere geçti.

III. İbrahim Han'a halef olan Ali Tegin ailesinden Ali bin Hasan* Karluklar ile mücadele edip* reisleri Paygu Han'ı öldürterek* onları iskâna mecbur ve askerlikten men etti. Fakat bu hareketi isyanlara sebep oldu. Ülkedeki isyanları Buhara'daki Hanefî âlimi Muhammed bin Ömer'in vasıtasıyla yatıştıran Ali Han* 1160 senesinde vefat edince* yerine kardeşi Ebü'l-Muzaffer Mesud bin Hasan geçti. II. Mesud Han* iç işlerini düzene soktu. Sarayını âlim ve şairlere açıp ilmin hâmisi oldu. 1178 yılında vefat eden II. Mesud Han'ın yerine kardeşi Fergana hâkimi Hüseyin bin Hasan'ın oğlu İbrahim bin Hüseyin hükümdar oldu. Önce Feryun'da* sonra da Semerkand'da hüküm süren IV. İbrahim Han* Nuretüddünya ve'd-dîn Kılıç Tavgaç Küç Arslan Han unvanlarıyla büyük kağan oldu. Onun vefatıyla yerine oğlu 1204 senesinde büyük kağan oldu. Osman Han* tedbirli bir insandı. Önce Karahıtaylara tâbi olmasına rağmen* Müslüman Gurlular'ın* Moğollar tarafından yok edilmesini engellemek için gayret sarf etti. Karahıtaylı saldırısına karşı Muhammed Harezmşah ile iyi ilişkiler kurdu. Muhammed Harezmşah'ın kızı ile evlenip* âdet olduğu için bir yıl Harezm'de kaldı. 1211 senesinde Semerkand'a dönen Osman Han* Karahıtaylar'ın gücünden çekinerek onlarla ittifak kurdu. Bu hareketi* Muhammed Harezmşah'ın Mâverâünnehir'i almasına sebep oldu. Yakalanan Osman Han* idam olundu (1212). Osman Han'ın ölümü ile* Batı Karahanlı Devleti sona erdi.

Fergana Kağanlığı

1141 yılında Batı Karahanlı Devleti* Karahıtaylar'ın istilasına uğrayınca* Fergana'da merkezi Özkend olmak üzere müstakil bir Karahanlı devleti kuruldu. İlk hükümdarı* Gelâleddünye ve'd-dîn Hüseyin bin Hasan olup* Fergana kağanları* Türkçe Tuğrul Kara Hakan unvanını taşırlardı. Unvanlarında Türk kelimesi de kullanan Fergana Kağanlığı* 1211 veya 1212 senelerinde* Muhammed Harezmşah'ın tâbiiyetine girdi.

Karahanlı Devleti* daha ilk kuruluş yıllarında* tarihî Türk devlet idaresi geleneğine uygun olarak iki büyük idarî kısma bölündü. Bunlardan doğuda kalan kısmın başında hakan bulunur ve her türlü idarî yetkiyi elinde bulundururdu. Batı kısmını ise hakanın hükümranlığı altında* aynı aileden bir han* ona bağlı olarak idare ederdi. Karahanlı devlet teşkilatında* bu büyük ve ortak kağanın yanında* hanedana mensup dört alt kağan ile altı hükümdar vekili vardı. Rütbeler* kademe kademe yükselme esasına göreydi. Her rütbenin değişebilen unvanları olurdu. Türkçe unvanların değişmesine rağmen* İslâmî unvanlar değişmezdi. Hükümdar vekilleri* İrken* Sagun* İnanç unvanlarını taşırlardı. Hükümdarların yanında "Yuğruş" denilen bakanlar kurulu bulunurdu. Yüksek devlet memuriyetlerinde* başkumandana "subaşı"* maliye bakanına "ağıcı"* saray hâcibine "tayangu" veya "bitikçi" denirdi.

Kültür ve Medeniyet: Türk an'anesine göre kurulan Karahanlı Devleti* 10. asırda İslâmiyet'i kabulüyle* ilk İslâmî Türk eserlerini meydana getirdi. Hakanî Türkleri adını taşıyan Karahanlılar* Türkler'in millî kültür ve sanat geleneğini ve istidadının güçlü özelliklerini bütünüyle İslâm'a adayıp bu ilham ile yeni bir üslubun kurucusu oldular. Karahanlı hükümdarlarının ilme hayranlığı* âlimlere saygısı ve onları korumaları neticesinde Türkistan* Mâverâünnehir şehirleri birer medeniyet* kültür beşiği haline geldi. Doğu Karahanlılar devrinde Balasagunlu Yusuf Has Hâcib* Kutadgu Bilig; Kaşgarlı Mahmud* Dîvanü Lügati't-Türk* İmam-ı Ebü'l-Fütuh Abdülgafur Tarih-i Kaşgar adı ile* Türk dili* edebiyatı* kültürü ve tarihi için çok mühim eserler yazdılar.

Türklerin şehir hayatına geçişi Karahanlılar devrinde başladığından* şehircilik ve mesken mimarisi gelişti. Buhara* Fergana* Merv* Semerkand* Tirmiz ve Ürgenç'te birçok mimarî eser yapıldı. Türkistan'da ağaç ve taş az olduğundan Karahanlılar* eserlerini genellikle kerpiç ve tuğladan yaparlardı. Mescid ve hayır külliyeleri çok yaygındır. Çok kubbeli mescidlerin sütunları tahtadan* yuvarlak veya çok köşeli; minareler ise pişmiş tuğladan yapılırdı. Kerpiç ve tuğladan köşe pâyeli* yazı şeritli* örgülü eserler yapıldı. Duvarları çiğ tuğladan örülüp* üstü tezyin edilip* kaymak taşı sıvası ile veya çeşitli şekillerde kesilmiş süslü* oymalı* kabartmalı* çizgili kiremitler ile kaplanıyordu. Cilâlı ve sırlı tuğla ve cam tezyinatın getirdiği koyu mavi ve yeşil renkler ve parlak satıhlar* Karahanlı eserlerinin hususiyetleridir. Saraylar* arklı ve havuzlu bahçeler ve korular içine yapılırdı. Karahanlılar devrinde mescid* cami* türbe* külliye* kervansaray* saray* kale* köprü ve hamamlar yapılmıştır. Camilerin sadece minareleri günümüze ulaşabilmiştir. Türk hat sanatı* Karahanlılar ile başladı. Kûfî* sülüs gibi yazı türleri ile Kur'an-ı Kerîm ve hadis kitapları itina ile yazılıp* saklandı.
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Gazneliler
Gazne’de 962-1187 yılları arasında hüküm süren Türk-İslâm devleti.
Sâmânî Devletinin (819-1005) en parlak devirlerinde çok sayıda Türk* gruplar hâlinde Mâverâünnehir yoluyla İslâm dünyasına getirilmekteydi. 912 yılından itibaren ise Sâmânî Devletinin vali ve komutan kadrolarında* Türk isimleri de görülmeye başlandı. İşte bu Türk komutanlardan biri de Gazne Devletini kuracak olan Alptegin’dir. Alptegin* 961 senesinde vezir Ebû Ali Muhammed Belâmî ile birleşerek* Sâmânî Şehzâdesi Nasr’ı tahta oturtmak istediyse de bu arzusunu gerçekleştiremedi. Bunun üzerine kendisine bağlı birliklerle Afganistan’daki Gazne’ye çekildi ve burada bulunan Levik Hânedânını bölgeden uzaklaştırarak* şehre hakim oldu. Böylece Gazne Devletinin temelini attı (962).

Alptegin’in* 963’te ölümü üzerine yerine geçen oğlu Ebû İshak İbrahim* dört yıla yakın süren saltanatında Sâmânîlerle dost geçinme yolunu tercih etti. Ölümünden sonra 966’da yerine Bilge Tegin geçti. Bilge Tegin* Buhara’da Sâmânî komutanlarından Fâik’in* üzerine gönderdiği bir orduyu bozguna uğrattı. Bu mağlûbiyetten sonra bir daha Buhara’dan Gazne’ye ordu gönderilmedi. Bilge Tegin* 975’te Hindistan üzerine yaptığı seferde Gerdiz Kalesini kuşatırken şehid düştü. Gazne’de ilk sikke bunun zamanında kesildi. Yerine geçen Pîrî Tegin* devleti yönetecek hususiyetlere sahip olmadığından* beş yıllık saltanattan sonra* tahtı Sebük Tegin’e bıraktı.

Devletin asıl kurucusu olan Sebük Tegin* Isık Göl civarında Barsgan’da doğmuş* 960’a doğru Müslüman olmuş* köle olarak satıldığı Alptegin tarafından terbiye edilip* manevî evlât edinilmiş ve mühim mevkilere getirilmişti. Hükümdar olunca* “Nâsırüddin Sebük Tegin Kara Beçkem” adını aldı. İyi bir idareci ve komutan olan Sebük Tegin* Toharistan ve Zabülistan’la Zemindaver eyaletini* Gor bölgesini ve Belucistan’ın bazı yerlerini ülkesine kattı. 979’da Hindistan’ın kuzeybatısında yerli hükümdarların en güçlülerinden Caypal’ı yenilgiye uğratarak* Hindistan hakimiyetine ilk adımı atmış oldu. Kâbil Nehri boyunca Peşâver’e kadar ilerleyerek* bu bölgelerde İslâmiyet'in yayılmasını sağladı.

Sebük Tegin’in 997’de ölümünden sonra* yerine oğlu İsmail geçti. Ancak* kısa bir süre sonra* tahtı ağabeyi Mahmud’a bırakmak zorunda kaldı.

Mart 997’de tahta çıkan Sultan Mahmud* Gazneli Devletinin kurucusu* Hindistan’a İslâm dinini yayan ve burada yüzyıllarca sürecek olan Türk hakimiyetinin temellerini atan* tarihin büyük cihangirlerinden ve hükümdarlarındandır. Sâmânoğullarının yıkılışına rastlayan bir zamanda tahta çıkan Sultan Mahmud* ilk iş olarak Horasan’da hakimiyetini tesis etti. Zaman zaman Karahanlılar'la rakip duruma düşmekle beraber* güneydeki (Hindistan) ve batıdaki (İran) fetihleri için müsait bir zemin ve elverişli şartlar buldu. Şiîlere karşı halifeyi şiddetle savundu ve Sünnî mezheplerin koruyucusu oldu.

Sultan Mahmud* İran* Irak ve Harezm’i ülkesine kattıktan sonra* Hindistan üzerine on yedi sefer düzenledi. 1000 yılında Peşâver şehrini aldı. Ertesi yıl Hindistan ordusunu yenip* Hindistan’ın en zengin eyaletlerinden biri olan Pencab’ı ele geçirerek* Hindistan’ın kuzeyine tamamen hakim oldu. Çok büyük ganimetlerle Gazne’ye dönüp “Gâzi” unvanını aldı. Beşinci seferinde* Ganj Vadisini ele geçirdi.

Sekizinci Seferinde ise* 150.000 kişilik Hindu ordusunu imha etti. En meşhur seferi olan 11. Seferinde ise Gucerat’a girdi ve büyük ganimetle geri döndü. Sultan Mahmud* 1030’da öldüğü zaman* Gazneli Devleti* batıda Âzerbaycan hudutlarından* doğuda Hindistan’ın Yukarı Ganj Vadisine* Orta Asya’da Harezm’den Hint Okyanusu sahillerine kadar uzanan çok geniş bir sahaya yayılmıştı.

Sultan Mahmud’dan sonra yerine oğlu Muhammed geçti ise de* bu sırada Isfahan ve Rey umumî valisi bulunan kardeşi Mesud tarafından tahttan indirildi. Ekim 1030’da tahta çıkan Sultan Mesud* iyi bir asker olmakla beraber* babasının komşularla iyi geçinme siyasetini devam ettiremedi. Özellikle* Selçuklular'la olan geçimsizlikleri* uzun ve kanlı savaşların çıkmasına sebep oldu. Horasan’ın bir kısmını alma başarısını gösteren Selçuklulara karşı* Dandanakan Meydan Savaşı'ında (1040) Sultan Mesud büyük bir mağlûbiyete uğradı. İran* Harezm ve Mâverâünnehir’e Selçukluların hakim olmaları* Gaznelileri Afganistan ve Hindistan toprakları üzerinde yaşamaya mahkûm etti.

Bu mağlûbiyetten sonra* Gazne’ye dönerek ailesini ve hazinelerini toplayan Sultan Mesud* Lahor’a gitmek üzere yola çıktı. Ancak* yolda muarızları tarafından yakalanıp hapsedildi ve Girî hapishanesinde yeğeni tarafından 1041’de öldürüldü. Yerine* daha önce tahttan indirilip kör edilen kardeşi Muhammed çıkarıldı. Babasının öldürüldüğünü duyan Mevdûd* Belh’den Gazne’ye yürüyerek* Muhammed’i tahttan indirip hükümdar oldu.

Mevdûd’un saltanatı (1041-1049)* dış mücadelelerle geçti. Zamanında* Selçuklular önce Toharistan’ı* ardından Zemindaver’i ele geçirdiler. Diğer taraftan Delhi Racası da* bazı kaleleri almaya muvaffak oldu. Bunun yanısıra* Gazneli hakimiyetinden kurtulmak istiyen Gurlular da harekete geçtiler.

Mevdûd’un 1049’da ölümü ile Gazneli Devleti karışıklık içinde kaldı. Tahta İkinci Mesud çıktı ise de* oğlu karşı çıktı. İkinci Mesud’un tahttan indirilmesi üzerine Bahâüddevle Ali tahta çıktı. Fakat bunun saltanatı da çok kısa sürdü.

İki yıl geçmeden Mahmud’un oğlu Abdürreşîd tahta çıktı. Ancak tahtta gözü olan komutanlardan Tuğrul Bey* onu öldürüp tahtı elde etti. 1040’tan beri artan Selçuklu baskısı* Tuğrul Bey zamanında durduruldu. Ülkede de eski asayiş yeniden sağlandı. 1059’da ölümü ile yerine çıkan kardeşi İbrahim* ilk iş olarak* Selçuklularla sulh yaptı. Oğlu Mesud’u* Selçuklu Sultanı Melikşah’ın kızı ile evlendirip dostluk tesis etti. Kuzey ve batıda bir kısım toprakların kaybedilmesine karşılık* Hindistan’da bazı kaleler ele geçirildi ve devletin sınırları Ganj Nehrine kadar uzandı.

Sultan İbrahim’in 1099’da ölümünden sonra* yerine geçen oğlu Üçüncü Mesud* babasının Hindistan fütuhatı ve damadı bulunduğu Selçuklularla dostluğu devam ettirme politikasını iyi yürüttü. Ancak* 1115’te vefatı ile devlet yeniden asayişsizlik içine düştü. Kardeşler arasında taht rekabeti başladı. Tahta çıkan Şîrzâd’ı* kardeşi Arslan öldürttü. Arslan* diğer kardeşi Behram Şah üzerine yürüyünce Behram Şah* Selçuklu Sultanı Sencer’e iltica etti. Bu durum* yarım asırdan beri devam eden Selçuklu dostluğunu bozdu. Sultan Sencer* Gazne üzerine iki sefer düzenleyerek Arslan’ı yakalayıp öldürttü. Böylece Behram Şah 1117’de Gazne tahtını elde etti. Ancak bu tarihten itibaren Gazneliler* Büyük Selçuklu Devletine bağlı bir duruma geldiler. Bu devrin en önemli hadisesi Gurluların harekete geçmeleridir. 1128’de* Gur Melikü’l-Mülûk’u Kutbeddin’in Behram Şah tarafından öldürülmesi* Gurluların ayaklanmasına sebep oldu. Melik’in kardeşi Suri’nin Gazne’ye girmesi ile büyüyen isyan kısa sürdü. Fakat bir müddet sonra Alâeddin Hüseyin önce Gazne’yi* ardından Bust’u tahrip edip* Gaznelilerin kuzeydeki hakimiyetlerine son verdi. Oğuzların* 1152’de Gazne üzerine yürümeleri üzerine Behram Şah* burasını kesin olarak bırakıp Lahor’a çekildi.

Behram Şah* 1160’da ölünce* yerine oğlu Hüsrev Melik geçti. Bu sırada Gazne’de ikamet etmekte olan Gurlu emir Muizzeddin* 1173’ten itibaren Hindistan seferlerine başladı. Gur akınları karşısında yerli Khokharlarla anlaşmaya çalışan Hüsrev Melik* bunların hıyanetini anlayınca Muizzeddin’le anlaşmak için çare aradı. Ancak bir netice elde edemedi ve 1187’de esir düştü. Böylece Gazneli Devleti* Gurlu İmparatorluğuna ilhakla tarih sahnesinden çekildi. Son Gazneli Sultanı Hüsrev Melik ile oğlu Behram Şah* önce Gazne’ye oradan Firizkuh’a ve nihayet Belervan Kalesine götürülerek hapsedildi* birkaç yıl sonra* 1191’de* öldürüldüler.



Büyük Türk Hakanlığı* yani Karahanlılar'dan sonraki Müslüman Türk Devleti* Gazneli Devletidir. Sünnî-Hanefî mezhebinde olan Gazneliler* sarayda Türkçe* edebiyâtta Farsça* fakat resmî yazışmada Arapça'yı resmî dil olarak kullanmışlardır.

Devlet teşkilâtı: Gazneli Devletinde emir veya sultan* devletin tam hâkimidir. Devlet dairelerine dîvân denilmektedir. Bu dîvânların en önemlileri* Dîvân-ı Vezâret* Dîvân-ı Arz* Dîvân-ı Risâlet veya İnşâ ve Dîvân-ı İşrâf idi. Dîvân-ı Vezâret* maliye ve genel yönetim işlerine bakardı. Başkanı vezirdi. Dîvân-ı Arz bugünkü Savunma Bakanlığının karşılığı olup* başındakine Arız veya Sâhib-i Dîvân-ı Arz denilirdi. Askerin ihtiyaçlarını ve ordunun savaşa hazır bir durumda bulunmasını sağlamak* askerin sayısını bilmek ve gerektiği zaman sultana bildirmek* sultanın gezilerinde ihtiyaçlarını gidermek gibi görevleri vardı. Bu devlette ordu* dört kısımdan meydana gelirdi. Bunlardan süvariler ilk kısmı meydana getirir ve ordunun en kalabalık bölümünü teşkil ederdi. Çoğunun iki atı vardı. İkinci bölümü yayalar meydana getirip sayıları az* başlıca vazifeleri ise şehirleri korumalarıydı. Ordunun üçüncü kısmı sultanın özel birliğiydi. Buradaki askerler* Türkistan’daki oymak savaşlarında hakimiyet altına alınan yerlerdeki Türk çocuklarıydılar. Ordunun son bölümünü* filler meydana getirirdi. Bunlar doğrudan doğruya sultan tarafından denetlenirdi. Filcilerin çoğu Hintliydi. Bunların muharebelerdeki görevi* düşman saflarını bozmak ve yarmak* düşman atları* kendilerine ve kokularına alışmamışsa* onları ürkütüp bozgun çıkarmak* okçulara yüksek atış yeri sağlamaktı. Dîvân-ı Risâlet veya İnşâ* devletin genel haberleşme dairesiydi. Hükümetle işi olan halk da buraya başvururdu. Dîvân-ı İşrâf* devletin gizli haber alma teşkilâtı olup* çok gelişmişti.

Kültür ve medeniyet: Gazneliler devri* siyasî kudretin yanısıra* kültür bakımından da parlak geçmiştir. Bir fıkıh âlimi olan Sultan Mahmud ve oğlu Mesud* İslâm terbiye ve kültürü ile yetişmişlerdi. Her iki sultan saraylarında devrin en büyük âlimlerini toplamaya çalıştılar. Şairlere hürmet ve sevgi gösterdiler. Her sene onlar için yaklaşık dört yüz bin dinar harcarlardı. Bu şairler arasında Türk asıllı Ferrûhî ile Menuçehrî Damgânî* Escedî Gazâ’ir-i Râzî ve Şehnâme yazarı meşhur Firdevsî sayılabilir. Bunların başında Melik-uş-Şuarâ Unsûrî bulunmaktaydı. Sultan İbrahim ve halefleri devrinde Gazne sarayında bulunan şair ve edipler* İran edebiyatının gelişmesinde önemli rol oynadılar. Bu devirdeki şairler arasında; Ebü’l-Ferec Rûmî* Senâ’î* Osman Muhtârî ve Seyyid Hasan Gaznevî yer almaktaydı.

Tarih yazıcılığı da Gazneliler devrinde parlak geçmiştir. Sebük Tekin ve Mahmad devrini yazan Ebû Nasr Utbî* Zeyn-ül-Ahbâr isimli eserini Sultan Abdürreşîd’e sunan Gerdîzî* Mesud devrini nakleden Ebü’l-Fazl Beyhekî* Gazneliler devrinin meşhur tarihçileridir.

Sultan Mahmud* 1017 senesinde Harezm’i ele geçirince* o devrin en büyük fen âlimi Birûnî’yi Gazne’ye getirdi. Birûnî* sultanın birçok seferlerine katılarak Hindistan hakkında Tahkîku mâ lil-Hind isimli eserini yazdı. Bu* Hinduların inanç ve âdetlerini tarafsız olarak tetkik eden ilk İslâmî eserdir. Eserde Hind dini ve Hindistan coğrafyası hakkında çok geniş bilgi bulunmaktadır.

Gazne sultanları* edebiyat alanında olduğu kadar mimarî faaliyetleri ile de dikkat çektiler. Sultan Mahmud ve Mesud* büyük inşa faaliyetlerinde bulundular. Fakat onların bu eserlerinden günümüze çok azı ulaşmıştır. Sultan Mahmud* halkın faydalanması için çarşı* köprü ve su yolu kemerleri yaptırdı. Bunlardan Gazne’nin kuzeyindeki Bend-i Mahmudî bu güne kadar mevcudiyetini korumuş ve kullanılmıştır. Sultan Mahmud* Gazne’de birçok cami ve mescid yaptırdı. Gazne Camiinin yanına geniş bir medrese inşa ettirdi. Burası hem medrese hem de kütüphaneydi. Birçok odaları* Gazne âlimlerinin okuması ve okutması için* tavandan tabana kadar kitapla doluydu. Sultan* bu medresede ders veren hoca ve okuyan talebeler için* medresenin evkafından dolgun maaş tayin ederek onların geçimini sağlamıştır. Dokuz yüzyıl geçmesine rağmen* cila ve parlaklığı bozulmayan Gazne Camiinin iki minaresi hâlâ ayakta olup* dış kısmı cilalı sarı tuğladandır. Minarelerin birbirinden uzaklıkları 360 ve yükseklikleri 45 m kadardır. Üzerlerinde kûfî yazılar vardır.

Gazneliler* kuzey Hindistan fütuhatını tamamlayınca* İslâm dinine Pencab’da kuvvetli bir dayanak noktası elde edilmesini sağladılar. Böylece daha sonraki Hindistan fetihlerine sağlam bir zemin hazırlayarak* Türk ve İslâm tarihinde önemli rol oynadılar.
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Harezmşahlar (Harzemşahlar)
On birinci yüzyıl sonlarında Harezm bölgesinde kurulan Türk devleti.
Harezmşahların atası Anuştegin* bir Türk kölesiydi. Büyük Selçuklu emirlerinden Bilge Tegin* onu satın alarak* saraya getirmiş ve özel olarak yetiştirmiştir. Selçuklu sarayında taştdârlık vazifesinde bulunan Anuştegin* gösterdiği başarılar neticesinde* Harezm valiliğine getirildi. Ölümünden sonra oğlu Kutbeddin Muhammed* Harezmşah unvanı ile Sultan Sencer tarafından aynı vazifeye tayin edildi. Büyük Selçuklu Devleti'nin valisi sıfatıyla 30 yıl Harezm’i idare eden Kutbeddin* aynı zamanda Harezmşahlar Devletinin kurucusudur. Kutbeddin* saltanatı müddetince* mükemmel bir idareci olarak* âdilane hareketleri ile halkı kendisinden hoşnut etti. Her ne kadar* müstakil bir hükümdar olarak hüküm sürmedi ise de* oğullarının gelecekteki faaliyetleri için sağlam bir zemin hazırladı. Onun idaresi zamanında* Harezm ülkesinin* Selçuklulara tabi ülkelerle ticarî faaliyetleri yoğunlaştı. Harezm* maddî ve manevî yönden gelişmeler gösterdi.

1127 yılında Kutbeddin Muhammed’in ölümü üzerine* yerine büyük oğlu Alâeddin Atsız tayin olundu. Küçüklüğünden itibaren iyi bir tahsil ve terbiye görmüş olan Atsız* aynı zamanda Sultan Sencer’in şahsî teveccühüne mazhar olmuştu. Nitekim Atsız* ilk devirlerde Sultan Sencer’in seferlerine bizzat ordusuyla katıldı ve onun başarılarında büyük yardımı oldu. Atsız* aynı zamanda kendi siyasî nüfuzunu genişletmeye de çalışıyordu. Bu sebeple Cend ve Mangışlak gibi askerî bakımdan mühim merkezleri zaptetti. Ancak Atsız’ın bu faaliyetleri* Sultan Sencer’i kızdırdı ve tekdir edilmesine yol açtı. Atsız* Sultan’ın bu tutumu üzerine* kesin olarak bağımsızlığını ilan etti. Sultan Sencer* bu duruma nihaî bir çözüm getirmek amacıyla* 1138 yılında* büyük bir ordunun başında* Harezm üzerine yürüdü. Yapılan savaşta Sencer* Atsız’ın ordusunu hezimete uğrattı. Atsız’ın kardeşi Atlığ da ölenler arasındaydı. Harezm’in idaresini Süleyman bin Muhammed’e veren Sencer* onun başkanlığında vezir* atabeg ve hâcib adı verilen memurlardan müteşekkil bir dîvân kurdu ve 1139 yılında Merv’e döndü.

Harezm’de işbaşına geçen yeni idare* Atsız ve taraftarlarının da karşı faaliyetleri üzerine* halkı memnun etmekten uzak kaldı. Harezm halkı* huzur dolu eski idareyi aramaya başladı. Bu sebeple* Atsız’ın* Harezm’de hakimiyeti ele geçirmesi uzun sürmedi. 1140 yılında devletin başına geçen Atsız* Sencer’in yeni bir seferinden çekinerek* onu metbu tanımayı ve ona uymayı ihmal etmedi. Fakat* bu durum uzun sürmedi. Sencer’in* 1141 yılında Karahitaylarla yaptığı savaşı kaybetmesi üzerine Atsız* büyük bir orduyla Horasan’a gelerek Merv’i zaptetti. 1142 yılında ise Nişapur’u alarak adına hutbe okuttu. Bu arada* Sencer* Horasan’da yeniden hakimiyetini kurmaya muvaffak olunca* Atsız* geri çekilmeye mecbur kaldı ve yeniden Sultan’a bağlılığını arz etti (1144). Atsız’ın Sencer’e karşı giriştiği isyanlar* Sultan’ı üçüncü defa Harezm ülkesine girmeye mecbur etti. Hazarasp Kalesini fetheden Sultan Sencer* Harezmşahların merkezi Gürgane önüne geldi ise de* Müslümanlar arasında kan dökülmesini istemeyen bir dervişin ricasını kırmayarak* Atsız’ın* kendisini metbu tanıdığını bildirmesi ve affını rica etmesi üzerine geri döndü.

1156 yılında Atsız’ın vefatı üzerine* yerine veliaht Ebû Feth İl Arslan geçti. İl Arslan* daha hükümdarlığının başında* saltanatta hak sahibi olabilecek durumda bulunan amca ve kardeşlerini ortadan kaldırdı. İl Arslan’ın hükümdarlığını* Sultan Sencer de kabul etti. Ancak* Sencer’in çok geçmeden vefat etmesi ile* Doğu İran sahasında Selçukluların etkisi kalmadı. Böylece* bölgede Harezmşahlar kuvvetli duruma geldiler ve Selçuklularla bağlarını kopararak müstakil bir devlet oldular. Nişapur’u kendisine merkez yapan İl Arslan* 1170 yılında Tus* Bistam ve Damgan taraflarını fethetti. Bu arada Harezmşahların* Karahitaylara ödedikleri vergiyi kesmeleri* iki devleti karşı karşıya getirdi. Karahitayların üzerlerine gelmesi üzerine onlar* her zaman olduğu gibi* yine istila sahalarını su altında bırakmak suretiyle kendilerini korudular. İl Arslan* 1172 yılında vefat etti.

İl Arslan’ın vefatı* ülkeye yeniden kardeş kavgalarını getirdi. İl Arslan’ın küçük oğlu ve veliaht olan Sultan Şah* annesi Terken Hatun’la beraber Harezm’de bulunuyordu. Babasının ölümüyle tahta oturan Sultan Şah’a* kardeşi Tekiş itaat etmedi. Tekiş* kardeşinin kendi üzerine kuvvet sevk etmesi üzerine* Karahitaylara müracaat ederek kendisini desteklemelerini istedi. Her fırsatta Harezmşahların iç işlerine karışan Karahitaylar* bu talebi severek kabul etti. Tekiş’in* çok kuvvetli bir Karahitay ordusunun başında olarak Nişapur’a geldiğini duyan Sultan Şah* taraftarlarıyla birlikte Irak Selçukluları’nın naibi olan Melik Ayaba’nın da kuvvetlerini yanına alarak* sultanlığını ilan eden Tekiş üzerine birçok kereler sefere çıktı ise de* hemen hepsinde başarısızlığa uğradı. Hattâ* bu seferlerden birinde yakalanan Ayaba öldürüldü (1174). Terken Hatun ve Sultan Şah Dihistan’a kaçtılar.

Bundan sonra tahta geçen Alâeddin Tekiş* Harezmşahlar sülalesinin en kudretli şahsiyetlerindendir. Harezmşahlar Devleti* onun sayesinde imparatorluk hâlini aldı. Tekiş* ilk olarak Karahitaylar ile mücadeleye girişti. Harezmşahlardan vergi istemeye gelen Karahitaylı elçinin gururlu oluşu ve edepsizliği* Tekiş’in onu öldürtmesine yol açtı. Bu şekilde başlayan çarpışmalar* Harezmşahların başarısıyla sonuçlandı. 1187 yılında* kardeşi Sultan Şahın ölümü* Tekiş’i daha rahatlattı. Doğu İran ve Horasan’ı tamamen emri altına alabilmek için faaliyetlere girişti. Selçuklu Sultanı İkinci Tuğrul Şahı* giriştiği muharebede öldürttü. Tekiş* artık kendisini Selçukluların vârisi sayıyordu. Bağdat halifesinden Irak* Horasan ve Türkistan sahalarının hakimiyetini tasdik eden saltanat menşûrunu (fermanını) aldı. İsmailîler elinde bulunan bazı kaleleri geri aldı. Bu geniş fütuhatları gerçekleştiren Tekiş* Harezm’e döndüğü 1200 yılında vefat etti. Yerine bu sırada Turziz muhasarasında bulunan oğlu Muhammed* Alâeddin unvanı ile tahta çıktı.

Alâeddin Muhammed’in ilk devirleri* daha babasının sağlığında istiklâl emelleri besleyen Melikler ve Gur sultanları ile mücadele hâlinde geçti. Bilhassa* tehlikeli bir hâl almış bulunan Gur istilâsını güçlükle önlemeye muvaffak oldu. Gur sultanı Şehâbeddin’in ölümü üzerine* Alâeddin* Herat’a hakim oldu (1207). Gurluların* tehlikesiz bir hâle getirilmesinden sonra Harezmşahlar için en büyük tehlike Karahitaylar idi. Mâverâünnehir’i hakimiyetleri altında bulunduran bu devletin nüfuzunu kırmayı ve İslâm dünyasını böyle bir dertten kurtarmayı amaçlayan Alâeddin* bunu kendisi için pek mühim bir vazife biliyordu.

Nitekim* 1207 yılında Mâverâünnehir’e karşı giriştiği sefer ile* bu büyük hareketi başlattı. 1208 yılında* Karahitay ordusunu* büyük bir hezimete uğratan Alâeddin* Buhara’yı zaptetti. Yine bu sırada Cengiz’in önünden kaçan Naymanların* Karahitay ülkesine girişi ile Karahitaylar* bir daha kendilerini toparlayamadılar ve tamamen Harezmşahlar’a tâbi hâle geldiler (1212). Harezmşahların nüfuz ve kudreti* İran ve Afganistan sahalarında devamlı artmaktaydı. 1225 yılında Gazne’yi alan Alâeddin* bu bölgenin idaresini oğlu Celâleddin’e verdi. 1217 yılında İran’a bir sefer yaptı. Ancak bu sefer* diğerleri gibi başarılı geçmedi ve ordu büyük zâyiata uğradı.



Harezmşahların bu haşmetli devresinde* doğuda büyük bir tehlike başgösterdi. Bu tehlike* doğuda yalnız Harezmşahları ortadan kaldırmakla kalmayacak* bütün dünyanın tarihî mukadderatı üzerinde derin izler bırakacaktır. Çünkü* tam bir çapulcu sürüsü olan Moğol ordusu* önüne gelen her yeri yakıp yıkmakta* girdikleri ülkelerde kültür ve medeniyetten eser bırakmamaktaydı. Başlangıçta Harezmşahlarla* Moğollar arasında dostluk ve ticarî ilişkilerin geliştirilmesi gayesiyle elçiler gelip gittiyse de* bir Moğol kervanının* Otrar Valisi İnalcık tarafından* casusluk iddiası ile tevkif edilip* tacir ve kervancıların öldürülmesi* araya soğukluk getirdi. Cengiz* Harezmşah’a bir elçi göndererek İnalcık’ın teslimini ve malların tazminatını istedi. Sultan Alâeddin’in bu teklifi reddetmesi* iki devlet arasında savaşı kaçınılmaz kıldı. Her ne kadar* Alâeddin’in* bu teklifi reddetmekle* yüzbinlerce Müslümanın kanını akıtacak bir olaya sebebiyet verdiği iddia edilmekteyse de* bu teklifin kabulü neticesinde* kibir timsali Cengiz’in daha da şımaracağı* yeni istekler peşinde koşarak harbe sebebiyet vereceği belliydi. Nitekim* 1216 yılından itibaren* uzun askerî hazırlıklar içinde olan Cengiz’in hedefi* İslâm âlemi idi.

Gerçekten de Cengiz* 1219 yılı sonlarına doğru* 200 bin kişilik ordusuyla ilk olarak Harezmşahlara karşı harekete geçti. Harezmşahların* kuvvetlerini* büyük şehir ve kalelere dağıtmasından da istifade ederek* önemli merkezleri tek tek ele geçirmeye başladı. Mukavemet gösteren mevkiler* korkunç bir katliama uğratılıyordu. Kısa bir süre içinde Buhara* Semerkand* Otrar* Sığnak* Berakend ve Hocend gibi şehirler* Moğolların eline geçti. Harezm müdafaa kuvvetlerinin* büyük kahramanlıklar göstermesine rağmen* sonuç değişmiyordu. Sultan Alâeddin* son olarak Devletâbâd yakınlarında Moğolların karşısına çıktı ve tekrar yenildi. Abiskun’da bir adaya sığınan Alâeddin* çok geçmeden burada hastalanarak* 1220 yılında vefat etti ve yerine oğlu Celâleddin tahta çıktı.

Harezmşahların bu son hükümdarının hayatı* maceralar ve kahramanlıklar ile dolu geçmiştir. Celâleddin Harezmşah* saltanatının daha ilk yıllarında* kendisini tanımak istemeyen Türk kumandanlarının suikast tertipleri neticesinde Horasan’a çekildi. Burada toparlayabildiği kuvvetlerle* gece-gündüz demeden* var gücüyle Moğollara karşı çarpıştı. Neticede* batıya doğru yayılan bu istilâ selini bir müddet geciktirmeye muvaffak oldu. Celâleddin ile birlikte Harezmşahlar Devleti de son buldu (1230).

Kültür ve teşkilât: Harezmşahların askerî ve idarî teşkilâtı* ana hatları ile Büyük Selçuklular'dan alınmıştır. Harezmşahların ordusu* Tekiş zamanında* doğunun en büyük askerî kuvveti hâlini almıştı. Harezmşahlarda malî işler Dîvân-ı İstifâda* askerî işler ise Dîvân-ı Arz’da görülürdü. Dîvâna sultanın vekili sıfatı ile vezir-i âzam başkanlık ederdi.

Harezmşahlarda ordu* hassa ordusu ve eyalet askerlerinden meydana geliyordu. Memleketin her tarafına dağılmış haldeki ıktâ sahiplerinden teşekkül eden muazzam bir süvari kuvveti bulunuyordu. Ayrıca* muhtelif eyaletlerde askerî valilerin emri altında özel kuvvetler vardı. Bunlar* sultana tam bağlı olup* istenildiği yere kuvvet sevk ederlerdi.

Harezmşahlar Devletinin adlî teşkilâtı bütün Müslüman-Türk devletlerinde olduğu gibi şer’î ve örfî kanunlar idi. Memlekette en çok Hanefî ve kısmen de Şâfiî mezhebinin hükümleri uygulanırdı. Şer’i mahkemelere kadılar bakmaktaydı. Orduya mensup olanların şer’î meselelerini halletmek için* kazaskerler yani ordu kadıları vardı.

Harezmşahlar devrinde başkent Cürcan başta olmak üzere* Herat* Belh* Merv* Nişâbur* Buhâra ve Semerkand bir bilim ve sanat merkezi hâline gelmişti. Cürcan’da on büyük vakıf kütüphâne vardı. Nişabur* ilim ve sanat adamlarının toplandıkları parlak bir medeniyet merkezi olmuştu. Eski binalar tamir edilmiş* yeni yeni medreseler* hânkâhlar ve saraylar ile süslenmişti. Hükümdar ve şehzadeler* genellikle iyi tahsil görmüş* kültür sahibi insanlardı. Âlimleri ve şairleri saraylarında topluyor* onlara en büyük değeri veriyor ve himaye ediyorlardı. Meselâ Atsız* Horasan seferinden dönüşte Zemahşerî* Fahreddîn Râzî* Şemseddîn Muhammed gibi âlim ve bilginleri Harezm’e getirmişti. Avfi* Harezm’deki ilim ve sanat adamlarını gökteki yıldızlara benzetmektedir. Bu durum* Moğol istilâsından önce* Harezm’in medenî inkişafını çok iyi belirtmektedir. Memleketin her tarafında kütüphaneler* hastaneler* eczaneler ve hanlar yapılmıştı.
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Timur İmparatorluğu (Timurlular* Timuroğulları)
Timur* kendi adıyla anılan büyük Türk İmparatorluğu'nun kurucusudur. 8 Nisan 1336'da*
Türkistan'ın Keş şehrinde dünyaya geldi. Semerkand'ın güneyinde bulunan bu yerin* bugünkü adı "Yehr-i Şebz"dir. Babası* Barlas oymağının beyi Turagay (Turgay)* annesi Tekine Hatun idi. Barlas boyu* Orta Asya'dan gelen bir Türk kavmidir. O devirde Barlas boyu* Çağatay Hanlığı'na bağlı idi.
Timur'un babası* 1360'da ölmüş* onun yerine geçen amcası Hacı Barlas 'da 1361'de öldürülmüştü. Timur* o sırada 25 yaşlarında idi. Cesur* zeki* bilgili bir Türk asilzadesi olan Timur* siyasî ve askerî dehasını gösterecek her fırsattan yararlanacak* kısa zamanda yükselecek ve cihangir olacaktı. Doğu Türk Hakanlığı'nın tahtına çıkacak* imparatorluğun sınırlarını* İtil (Volga)'den Hindistan'daki Ganj Nehri'ne* Tanrı Dağları'ndan İzmir ve Şam'a kadar uzatacaktı.

İskender* Sezar ve Dârâ gibi ünlü cihangirlerin seviyesine çıkabilmek için* Timur Han* hepsi zaferle sonuçlanan 17 sefer düzenlemiş* 27 ülkenin hakanına baş eğdirmiş* onlara baş olmuştu. Böyle bir şahsiyeti* çocukluğundan itibaren bazı özellikleriyle tanımak gerekir.

İşte tarihçilerin Timur için söyledikleri:

At binen* kılıç kuşanan* attığı oku yüzük deliğinden geçiren bir çocuk; on iki yaşında savaşa katılan bir bahadır; savaşlardan* savaş talimlerinden arta kalan zamanını okumakla* büyük âlimlerden ders almakla geçiren genç bir idealist; üç yüz kişilik bir kuvvetle on bin kişilik bir orduyu yenen eşsiz stratejist; bir savaşta ayağından yaralanan ve bu yüzden adının sonuna Fars dilinde "topal" anlamına gelen "lenk" sıfatı eklenen bir başbuğ (Türkler 'Aksak Timur' Batılılar 'Tamerlane' derler); dünya tarihini* özellikle Türk-İslâm tarihini çok iyi bilen* dinin* ilim ve sanatın koruyucusu; Asya'da Türkçe'nin* Türk sanat ve kültürünün Fars kültürünün baskısı altında yok olup gitmesini önleyen* öne geçmesi* örnek olması çığırını açan hükümdar; aman dileyenin dostu* düşmanlarının acımasız baş belası* ama askerlerinin çok sevdiği hükümdar ve milletinin babası...

Bu kadar değil. Günahını sevabından* zulmünü adaletinden çok göstermek isteyenler de vardır. Kellelerden kuleler yaptığını* şehirleri yakıp yıktığını da hatırlatırlar. Yıldırım Bayezid'le savaşmış ve kardeş orduları birbirine kırdırmış olmakla da suçlanır. Gerçekten Ankara Savaşı'ndan sonra Osmanlı Devleti* bir süre bocalamış ve bir fetret devri geçirmiştir. Fakat aynı tarihçiler* hatta bütün tarihçiler* Timur Han'ın son ana kadar savaşı başlatmamak için* Yıldırım Bayezid Han'ın ise başlatmak için gayret gösterdiğini yazarlar.

Timur'u* Hıristiyan Batı* zalim ve yıkıcı olarak anar. Timur Han* daha hayatta iken bu suçlamalara cevap vermiştir. O* İlhanlı Devleti'nin ve ona bağlı Çağatay Hanlığı'nın kargaşalıklar* entrikalarla sarsıldığı bir dönemde* yenilmez bir güç olarak ortaya çıkmıştı. Türk* İran ve Arap tarihçileri* bu kargaşalığa Yahudi tüccarların ve Hıristiyan misyonerlerin birinci derecede sebep olduklarını belirtirler. Bu tüccarlar ve bazı misyonerler Avrupa krallarına casusluk yapıyorlardı ve bunlar bütün Türkistan'a dolmuşlardı. Timur Han* bunların faaliyetlerine son verdi. Hindistan'dan Hıristiyan misyonerlerin kovulmasını* bu kıtada Müslümanlığın yayılmasını sağladı. Bunun için Hıristiyanlar* ona düşman idi. Timur Han* işgal ettiği yerlerde* Yunan ve Roma eserlerinin kalıntılarını* putları yıkmıştı. Bu yüzden ona* "yıkıcı" demişlerdir.

Ama ona kendi devrinin İslâm âlimleri* "Kutbeddin"*"Sâhib-Kırân-ı Âzam Cennet Mekân" adını da vermiş ve böylece onun* dinin kutbu* en iler geleni; kutlu* güçlü ve cennetlik" bir hükümdar olduğunu da söylemişleridir. İsfahan'da yetmiş bin kişiyi kılıçtan geçirip* kellelerini kule gibi yığması da "insan kellesinden kule yapan hükümdar" olarak anılmasına sebep olmuştur. Buna* kendisinin verdiği cevap şudur: “İsfahan'a bıraktığım memurlarımı ve beş bin kişilik askerimi* isyan edip bir tekini bile sağ bırakmadan kılıçtan geçirdikleri* dinsizlik ettikleri için..."

İran tarihçilerinin* Timur'un daima aleyhinde olmalarının* böylece* batıda olduğu gibi* doğuda da kötülenmesinin bir sebebi de şudur: Timur Han* İran seferinde* Şehname'nin yazarı ünlü şair Firdevsî'nin mezarına giderek* "Kalk* kalk da* her satırında kötülediğin mağlup Türk'ü şimdi gör!" demiştir.

Timur'un* İslâmiyet'e öncelik vermek ve din adamlarını kullanmak suretiyle Türk milliyetçiliğini gerilettiğini söyleyenler de olmuştur. Ama o* kendi devrine kadar* Bilge Kağan'dan başka hiçbir Türk hükümdarın göstermediği bir anlayışla* gurur kaynağını şu sözlerle belirtmiştir:

"Biz ki Melik-i Turan* Emîr-i Türkistan'ız*
Biz ki Türk oğlu Türk'üz;
Biz ki milletlerin en kadîmî ve en ulusu Türk'ün başbuğuyuz!..."

Ankara Savaşı'nda* Yıldırım Bayezid'i yenerek Bursa'yı yakmasından sonra* Osmanlı tarihçilerinin de Timur Han lehine yazmaları beklenemezdi. Ama* yüzyıllar sonra* her şeyi daha tarafsızca değerlendirmek mümkündür.

Yaşadığı devirden* cihangirliğinden* yaptıklarından söz etmeden de* onun kimliğini belirttiğimiz zaman* büyüklüğünü ifade etmiş oluruz:

Timur Han* Sultan II. Murad Han'ın 1441 yılında yazdığı bir nâme ile kendisini Büyük Türk Hakanı olarak tanıdığını ve tâbi olduğunu bildirdiği âlim hükümdar Şahruh'un babası; şair hükümdar Hüseyin Baykara'nın ve bu gün Ay'ın en geniş kraterlerinden birine adı verilen Ay atlasında "Türk" adını bulunduran ünlü astronom Uluğ Bey'in dedesidir.

Timur Han* 25 yaşlarında iken* Çağatay Hanlığı valilerinden Kazgan Han'ın emrine girdi ve büyük bir birliğin kumandanı oldu. Kazgan Han* onu kızı Olcay Türkân'la evlendirdi. Kazgan Han'ın düşmanları* onu pusuya düşürüp öldürdüler. Timur* Kazgan Han'ı öldürtenlere savaş açarak* hepsini ortadan kaldırdı. Bu başarıları karşısında* Çağatay Hanı* onu kendi hizmetine aldı ve Tümen Beyi yaptı.

Timur* bundan sonra nüfuzunu* gücünü hızla arttırdı. Hanlarla* beyler arasında sık sık meydana gelen çekişmelere karışıyor* durumu kendi lehine değerlendiriyordu. Devrin âlimleri* Timur'u* devletteki hızlı çöküntüyü durduracak lider olarak görmeye başlamışlardı. 1370 yılında Timur* Belh şehrinde* mutlak hakim ve tam bağımsız bir duruma geldi. Fakat* Cengiz soyundan olmadığı ve Cengiz hanedanının büyük prestijinden de yararlanmak istediği için* Cengiz soyunun Çağatay sülalesinden Soyurgatmış Han'ı tahta çıkardı ve onu* hayatı boyunca* kukla bir hükümdar olarak yanında gezdirdi. Şeklen ona bağlı görünüyordu* ama mutlak hakim kendisiydi.

Belh'te toplanan Kurultay* Timur Han'a "Kutbeddin" ve Sâhib Kırân" unvanlarını verdi. Timur Han* kısa bir süre sonra başkenti* Belh'ten Semerkant'a nakletti. Bundan sonra* dört yöne başarılı seferler düzenledi. Çok iyi planlanmış taktikler uyguluyor* yıldırım savaşları yapıyor ve her seferini* zaferle sonuçlandırıyordu. 1371-1377 yılları arasında* Harezm'e üç sefer* Moğolistan'a iki sefer düzenledi. 1378'de birinci Altın Ordu seferi ile ününü bütün dünyaya duyurdu. 1379'da Harezm'e bir sefer daha yaptı. 1380'de Herat'a girdi ve böylece Harezm ve Horasan* tamamen fethedildi. 1389'a kadar yaptığı seferlerle Turfan* Karaşar bölgelerini zaptetti ve Uyguristan'ı kendisine bağladı.

1390 ve 1391 yıllarında tekrar Altın Ordu seferine çıktı. Bu son seferi düzenlemesine* Altın Ordu Hakanı Toktamış Han'ın nankörlüğü sebep olmuştu. Çünkü önceki seferlerinde Timur Han* Toktamış Han'ı desteklemiş onun düşmanlarını bertaraf etmişti. Toktamış Han* bu destek sayesinde güçlenince bu defa Timur'a başkaldırmıştı. Bu seferinde* Doğu Avrupa'ya hakim olan Toktamış'ı yıkmak için* onun bütün ülkesini işgal etmek* tahrip etmek zorunda kalmıştı. Bu da* Rusya'nın doğup gelişmesine sebep olacak ve Timur Han* istemeden sebep olduğu bu gelişmeden dolayı* daha sonra* tarihçiler tarafından suçlanacaktı.



Timur Han* 1401'e kadar yapılan dört seferle Irak ve Güney Anadolu* 1398-99 seferleriyle Hindistan Delhi Sultanlığı'nı* 1401-1402'de Suriye'yi fethetti. Nihayet* 1402'de yapılan Ankara Savaşı'nda* Osmanlı Devleti'ni de mağlup ederek itaat altına aldı.

"Kıymetli bahadırlar sayesinde pek çok yer fethettim ve 27 ülkenin hakanı oldum" diyen Timur* hakanı olduğu ülkeleri şöyle sıralıyor: Turan* İran* Rum (Anadolu)* Mağrib* Suriye* Mısır* Irak-ı Arap* Irak-ı Acem* Mazenderan* Geylan* Şirvan* Azerbaycan* Fars* Horasan* Cidde* Büyük Tataristan* Harezm* Hotin* Kâbilistan* Bahter* Zemin* Hindistan... (Yirmi iki yer sayıyor* diğerleri de Gürcistan* Ermenistan gibi Kafkas ülkeleri).

Büyük cihangir* son seferini Çin'e yapacaktı. 1404 yılı kışında* her tarafın karla kaplı olduğu bir zamanda yola çıktı. Ömrünün sonuna yaklaştığını seziyor* en büyük cihadı geciktirmemek gerektiğine inanıyordu. Çin sınırındaki Otrar şehrine geldiği zaman durdu. Burada ordusuna büyük bir geçit töreni yaptırdı. Kuğu avı düzenledi. Fakat Timur Han hastalanmış* yatağa düşmüştü. Hekimbaşı Fazlullah* ona ölüm döşeğinde olduğunu apaçık bildirdi. Bunun üzerine Timur Han* vasiyetini hazırladı. Saray adamlarını* orduda bulunan torunlarını yanına çağırarak* ölüm döşeğinde bir konuşma yaptı.

Timur Han* ölüm döşeğinde şunları söyledi:

"Oğullarım*

Milletin refahını* saadetini sağlamak için sizlere bıraktığım vasiyeti ve tüzükleri iyi okuyun* asla unutmayı ve tatbik edin. Milletin dertlerine derman bulmak vazifenizdir.

Zayıfları koruyun* yoksulları zenginlerin zulmüne bırakmayın. "Adalet ve iyilik etmek" düsturunuz* rehberiniz olsun.

Benim gibi uzun saltanat sürmek isterseniz* kılıcınızı iyice düşünerek çekiniz* bir defa çektikten sonra da onu ustalıkla kullanınız.

Aranıza nifak tohumları ekilmemesi için çok dikkatli olun. Bazı nedimleriniz ve düşmanlarınız nifak tohumları saçmaya* bundan faydalanmaya çalışacaklardır. Fakat vasiyetimde size idare şeklini* ana ilkelerini gösterdim. Bunlara sadık kalırsanız taç başınızdan düşmez.

Ölüm döşeğinde söylenen babanızın bu sözlerini unutmayın.

Benden sonra hakan* Pir Muhammed Cihangir olacaktır. Ona* bana itaat eder gibi itaat edeceksiniz. Kumandanlarım* şimdi itaat yemini ediniz!"

(Ve bütün kumandanlar* saray adamları* ağlayarak yemin ettiler.)

Timur Han* 19 Mart 1405 günü vefat etti. Son sözü "Lâilâhe illallah" oldu. Cenazesini mumyalayarak Semerkant'a götürdüler. Sağlığında çok sevdiği torunu Muhammed Sultan için yaptırdığı türbeye* torununun yanına gömüldü.

Timuroğulları

Timur Han'ın Çin’e giderken vefat etmesiyle* ülke* oğulları ve torunları arasında bölüşüldü.

Timur Hanın torunu şehzade Halil Sultan bin Mîrânşah* 1409 yılına kadar merkezde hakimiyet kurdu. Timur Hanın oğlu Şahruh* önce Horasan’a* 1409’dan sonra da Semerkand’a Büyük Timurlu hükümdarı oldu. Mîrânşah* Batı İran ve Irak’ı ele geçirdi. Fakat Şahruh* 1420’de bütün Timurlu ülkesinin hakimi olup* Hindistan ve Çin’de ismen hükümdardı. Şahruh’un 1447’de vefatıyla taht mücadelesini* oğlu* Semerkand hakimi* Uluğ Bey kazandı.

Uluğ Bey* hükümdarlığı yanında ilme ve fenne çok hizmet etti. Uluğ Bey* oğlu Abdüllatîf tarafından* 1449’da öldürüldü. Abdüllatîf* Timurlu ülkesine hakim olup* 1450 yılına kadar hükümdarlık yaptı. Abdüllatîf* otoriter idaresine rağmen* tasavvuf ehline iyi davrandı. 1450’de suikastla öldürülmesiyle* yerine* Şahruh’un torunu Abdullah bin İbrahim hükümdar oldu. Abdullah Mirza* 1451’de tahtından indirilip* yerine Ebû Said bin Muhammed* Timurlu hükümdarı oldu. Ebû Said’in hükümdarlığı uzun sürüp* ülkede istikrar sağlandı.

Ebû Said* Osmanlı padişahı Fatih Sultan Mehmed Handan sonra* devrin en güçlü hükümdarıydı. Ubeydullah-ı Ahrâr’ın sohbetinde bulunup* duasını alırdı. Ebû Said* Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’a karşı* Karakoyunlu Hasan Ali’ye yardım seferine çıktı. İaşe ve levazımının ele geçirilmesiyle* zor duruma düştü. İkmalin olmaması ve orduda kaçakların bulunması sebebiyle zayıflayıp* 1469’da Türkmenlere esir düştü.

Timurluların sonuncu uzun ömürlü hükümdarı* Hüseyin Baykara’dır. Herat ve bütün Horasan üzerinde hüküm süren Hüseyin Baykara (1470-1505) zamanında* Timurlu kültürü* en parlak devrini yaşadı. Ülkenin Özbekler de denilen Şeybânîler'in hakimiyetine geçmesiyle* Timurlu hânedanı sona erdi.

Timurlu Devleti* teşkilât itibariyle Moğol-Türk-Fars ve İslâm müesseselerinin sentezleşmesinden meydana geliyordu. İdarî ve askerî teşkilâtı* Türkleşmiş Moğol vasıflarını taşıyordu. Fars’a hakim olduklarından* devletin maliyesinde İranlı kâtipler çoğunluktaydı. Timurlular* Orta Asya ve İran’da Sünnîliğin hâmisiydiler. Timurlular* bozkır karakteri de taşıyan* son büyük Müslüman hânedandır. Devletin başında* Timur Han neslinden bir han bulunurdu. Timurlu şehzadeleri* yarı müstakil veya müstakil eyaletlerde vazife yapardı. Eyaletlerdeki şehzadeler* çok büyük kuvvetlere sahiptiler. Bu durum* taht mücadelelerine de sebep oluyordu.

Geniş yetkileri bulunan bu emîrler* askeri topluyor* ordunun nizam ve inzibatıyla uğraşıyor* ganimeti paylaştırıyor* hükümdar önünde resmi geçit yaptırıyordu. Timurlu ordusu; hükümdarların hassa alayından başka* kendilerine suyurgallar (bir nevi iktâ) verilen askerlerden meydana geliyordu. Tavacılara* askeri toplama emri verilince* askerin tespit edilen yer ve zamanda bulunmaları mecburiydi. Savaşlarda* fillerden de istifade ediliyordu. Timur Hanın başarılarının sırrı* son derece disiplinli ve düzenli bir orduya sahip olmasından kaynaklanır. Savaşlarda başarı gösterenlere “suyurgallar” ihsan etti. Bir nevi iktâ sistemi olan “Suyurgal” teşkilâtı* Timurlu ordusuna asker hazırlıyordu. Timurlularda* büyük devlet dîvânı karakterinde “dîvân-ı buzurg-ı emâret* dîvân-ı emâret-i tavâciyân” denilen Tavacı Dîvânı vardı. Bu dîvân* Türkleşmiş Moğollardan meydana gelen ordunun işlerine baktığı için “Türk dîvânı” denilmesi dikkat çekicidir. Türk dîvânı* genelkurmay başkanlığı mahiyetindeydi. Üyelerine “emir-i tavacı” veya “dîvân beyi” denirdi.

Malî meselelere “dîvân-ı mâl” bakardı. Başkanına “Amîr-i dîvân-ı mâl” denirdi. Burada İranlı kâtipler vazife yapar* bunlara “Nuvisandagân-ı Tacik” denirdi. Moğol vergi usulünde toplanan “tamga” çiftçilerden* ticaret ve zanaat sahipleriyle* kısmen gümrükten alınırdı.

Timurlu ülkelerinden Mâverâünnehir* Horasan ve İsfahan’da ziraat yapılırdı. Osmanlılar* Memlûklar ve Bizanslılarla ticaret yaparlardı. Semerkand* Herat* önemli ticaret merkezlerindendi. Urtak adında ticarî teşkilâtları vardı. Semerkand* Şiraz* Herat en önemli Timurlu şehirleri olup* hükümdarlar buralarda otururlardı.

Timurlular; kültür* sanat ve mîmarlık alanında muhteşem eserler verdiler. Bu eserlerin ihtişamına* batılılar da hayran olup* buna Timurlu rönesansı demişlerdir. Eserleri hâlâ okunup faydalanılan âlimler yetişti. Behâeddîn-i Buhârî* Alâüddîn-i Attâr* Hâce Ubeydullah-ı Ahrâr* Seyyid Şerîf Cürcânî* Yâkûb-i Çerhî* Muhammed Pârisâ* Mevlânâ Sâdüddîn-i Kaşgârî* Nizâmeddîn-i Hâmûş* Ali bin Hüseyin* Abdullah-ı İlâhî* Abdullah-ı Semerkandî dahil* daha pek çok âlim ve tasavvuf ehli* Timurlular devrinde yaşayıp* yetişti. Timurlu hanlarından iltifat ve himaye gördü.

Molla Câmî’nin Şevâhid-ün-Nübüvve ve Nefehât isimli eserleri* Türkçe’ye de tercüme edildi. Daha pek çok eseri olan Molla Câmî* aynı zamanda şeyhülislâm* âlim ve veliyyi kâmildi.

Uluğ Bey* Timurlu hükümdarı ve hey’et (astronomi) âlimiydi. Zîc-i Uluğî pek kıymetli olup* hâlâ faydalanılmaktadır. Semerkand’da kurduğu rasathanenin araştırmaları ve âlimleri pek meşhurdu.

Doğu Türkçesi olan Çağatayca'da meşhur eserler veren Ali Şîr Nevâî* Timurlulardan çok itibar görüp* devlet hizmetinde vazife aldı. Nevâî’nin Türkçe* Farsça mukayeseli Muhâkemet-ül-Lügâteyn kitabı meşhur olup* büyük âlim Molla Câmî’nin Nefehât* Ferîdüddîn-i Attar’ın da Mantık-üt-Tayr eserlerini Türkçe'ye çevirdi. Ali Şîr Nevâî’nin daha pek çok eseri vardır.

Şah Nimetullah-i Velî* Kâsım-ı Envâr* Hâfız-ı Şirâzî* Kemâleddîn-i Binâî* Nişâpûrlu Kâtibî* Sekkâkî* Heratlı Lütfî* Abdullah Hâtifî şâir olup* Timurlular devrinde tasavvufî ve lirik şiirler söyleyip* yazdılar.

Timurlu tarihçilerinden Hâfız-ı Ebrû* Abdürrezzak Semerkandî meşhur olup* eserleri devrin kaynaklarındandır. Hâfız-ı Ebrû'nun* dört bölüm hâlinde on iki eserden meydana gelen Mecmuât-üt-Tevârih ve Abdürrezzak’ın umumî tarih mahiyetindeki Matla-üs-Sa’deyn adlı eseri vardır.

Tabiat manzarası ressamı ve minyatürcü Kemaleddîn Behzâd* Timurlular devrinde yetişen meşhur sanatkârdır. Behzâd* tabiat resimleriyle an’anevî minyatür unsurlarını birleştirerek* kitap süslemesine yeni bir çehre getirdi. Mîmârî eserlerde yüksekliğe* süsleme ve renk zenginliğine önem verdiler.

Timurlu hanları* zaptettikleri beldelerin meşhur mîmar* usta* sanatkâr ve âlimlerini başşehre getirtip* güzide eser vermelerini temin ederlerdi. Timurlu sarayları* cami* medrese* türbe ve dergâhları muhteşem olup* yeni üslupla çok zengin olarak inşâ edilmişti. Semerkand’da Bibi Hanım Camii* Gûr-i Mîr* Şâh-ı Zinde Türbesi* Şirin Bike Ağa* Hasan Bike ve Çocuk Bike* Olcay ve Bibi Zeynep kabirleri* Meşhed’de Gevher Şad Camii* Mescid-i Şah* Anov’da Babür Camii* Herat’ta Medrese* Yesi’de Ahmed Yesevî Türbesi* Timurluların meşhur mîmarlık ve sanat eserlerindendir
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Altınordu (Altın Ordu) İmparatorluğu (Devleti* Hanlığı)
Cengiz Han'ın 1227'de ölümünden sonra* büyük hanlık makamını Ögedey işgal etti. Onun hâkimiyeti* Türk-Moğol Hakanlığı'nın teşkilâtlandırılması bakımından mühimdir. Bu maksatla kurultaylar toplanmış ve bazı umumî kurallar konulmuş* Cengiz'in "yasa"sı tatbik edilmekle beraber* şehirli ve köylü ahalinin ihtiyacına göre bir idare kurulmuştu. 1235'te devlet işlerini alâkadar eden yeni meseleler münasebetiyle toplanan büyük kurultayda* Batı Seferi* yani Doğu Avrupa'nın istilâsı kararlaştırıldı. Bu maksatla* bilhassa Türklerden olmak üzere* büyük bir ordu toplandı. Miktarı bilinmeyen bu Moğol-Türk ordusunun* birkaç yüz bin kişiden ibaret olduğu muhakkaktır. Fütuhatın başlangıcı* 1236 yılına rastlar.
Bu muazzam ordunun başında Cengiz'in torunu* Batu (Çoçi Oğlu) bulunuyordu. Aslında Harezm* Kafkasya ve İrtiş'in batısı büyük oğlu Cuci'ye düşmüştü (1224). Fakat Cuci* Cengiz Han'dan az önce öldü ve ona ayrılan yerler oğlu Batu Han'a verildi. Ona verilen bölgede kurulan devletin adı "Altınordu"* asıl kurucusu da Batu Han'dır. Altınordu adı* Moğolca'da çadır demek olan "Orda" kelimesinden gelir. Hanların ordugahında han çadırının üzeri altın kaplama olduğu için* bu çadıra "Altınorda" deniliyordu. Zamanla bu kelime* Türkçe'de "Altınordu" şeklinde yazıldı.

Hem Altınordulular* hem de "kral sarayı" ve "ordugâh" anlamlarında kullanılır. Batu Han'a ait olan yerlere* babasının adından dolayı "Cuci Ulusu" deniyordu. Ulus* "Birleşik İller" anlamında* yani yer adı olarak kullanıyordu. Sefere* ondan başka birçok Çingiz oğulları (prensleri) de iştirak edeceklerdi. Ön kıtaların kumandanı olarak da en meşhur generallerden biri olan Sobutay'ı (Sübegetey* Sübetey) görüyoruz. Askerlerin büyük bir çoğunluğunu* Orhun ile Yayık ve İrtiş aralarında yaşayan Türk kabileleri teşkil ediyordu. İlk darbe Bulgarlar üzerine oldu. Bu hareket* 1224'de Bulgarlar'ın* Don boyundan dönen Moğol kıtalarına hücumlarının öcünü almak için yapılmıştı.

Bulgarlar az bir zaman içinde yenildiler; başta Bulgar olmak üzere* şehirleri tahrip edildi. Şehirlerden ve büyük yollardan uzakta kalan halkın* bu istilâdan zarar görmediği muhakkaktır; şehirli ve köylü ahaliden birçoğunun da kaçarak* ormanlarda saklandığı anlaşılmaktadır. Bu suretle* Moğol istilâsından sonra* Orta İdil sahasındaki Bulgar unsuru ortadan kaldırılmış olmadı; yok olan şey* müstakil bir Bulgar devletiydi. Nitekim* çok geçmeden* bu bölgede Bulgar beylerinin yeniden faaliyette bulunduklarını görüyoruz.

1237 sonunda kış mevsimi olmasına rağmen* Moğol-Türk ordusu* Rus bölgesinin istilâsına başladı. Bu sıralarda Rus yurdu* birçok knezliklere bölünmüştü. Ryurik sülâlesine mensup olmak üzere* muhtelif mıntıkalarda* knezleri* müstakil birer beylik hâlinde hükümet etmekte idiler; artık Kiyef (Kiev) merkez olmaktan çıkmıştı; onun yerine Suzdal Rusyası (Merkezi Vladimir) yükselmişti; batıda da Haliç knezleri kuvvet bulmuşlardı.

İlmen Gölü'nün kuzey sahilindeki Novgorod şehri de mühim bir iktisadî ve siyasî merkez vaziyetinde idi. Bu Rus knezlikleri arasında mücadeleler eksik olmadığından Rus yurdu* âdeta* daimî bir anarşi manzarası arz etmekte idi. Batu Han'ın orduları* 1237'de Bulgar memleketinden hareketle Suru (Sura) ırmağının baş kısmını geçtikten sonra* Ryazan üzerine yürüdüler; bir darbe ile burayı ele geçirdiler; o sıralarda ehemmiyetsiz bir kasaba olan Moskova'yı yaktılar. Vladimir* Suzdal* Rostov ve Volga kıyısındaki Yaroslav şehirlerini zaptettiler; bütün bu şehirler birer kale idi.

Türk-Moğol ordusunun* yalnız açık meydan muharebesinde değil* kaleleri kuşatmak ve zaptetmek hususunda da fevkalâde becerikli oldukları görülüyor. Kışın şiddetine rağmen* Batu Han kuvvetleri* 2-3 ay zarfında birçok kale ve şehri ele geçirdiler. 1238 baharı geldiği zaman bu ordu* İlmen Gölü'nün güneyinde* Lovat ırmağına varmış bulunuyordu; fakat mevsimin icabı olarak* daha fazla kuzeye* yani Novgorod istikametine gidilmemiş* orduların güneye dönmesi uygun görülmüştü.

Bu defa Oka nehrine yakın Kozelsk şehrinin fazla direnmesi* ordunun hareketini biraz yavaşlatmışsa da* bu kale zapt edilip ahalisi kılıçtan geçirilince* Moğol-Türk kuvvetleri* 1238 ilkbaharında* Don ile Dnyeper nehirleri arasındaki sahaya gelmişlerdi. Bununla* seferin ilk safhası sona erdi. Gayet kısa bir zaman içinde* hem de kış olmasına rağmen* Batu Han* "yıldırım" harbiyle Rus yurdunun en mühim kısmını zapt ve Rus knezlerinin askerî kuvvetlerinin dayanak noktalarını imha etmişti. Tarihte ilk defa olmak üzere* doğudan gelen Türk istilâsı* bir darbede Rus knezlerinin siyasî varlıklarını ortadan kaldırmıştı.

Bu Moğol-Türk hareketinin ikinci safhası* Kumanlar'a karşı oldu. 1224'de Kalka boyundaki savaştan sonra* Kumanlar* Türk-Moğol İmparatorluğunun düşmanları arasında sayılıyorlardı. 1238-39 yılındaki seferlerin neticesinde* Kumanlar* Don boyu ve bütün Kıpçak sahrasından kovuldu; bir kısmı kuzeydoğu'da Kama Bulgarları arasına gitmiş* kalanları da Macaristan'a iltica etmişlerdi.

Bu suretle* Kama boyundaki Kıpçak ve galiba Kumanlar'la birlikte olan* Yimekler'in gelmesiyle Türk unsuru artmış ve hattâ Bulgarlar bile Kıpçaklaşmışlardı. Bu suretle Moğol istilâsının bir neticesi de Orta İdil boyundaki Türk ahalisinin yeni şekilde karışmasını mümkün kılmasıdır; bugünkü Kazan Türkleri'nin kavmî oluşumları işte bu tarihî olaylarla izah olunmaktadır.

Batu Han* Kumanlar'ın işini bitirdikten sonra* 1240'da Kiyef şehrini* kısa süren bir muhasaradan sonra zaptetti. O sıralarda Kiyef'in zaten büyük bir ehemmiyeti kalmamıştı. Daha batıda olan Vladimir ve Haliç şehirleri de Moğol-Türkler tarafından işgal edilerek* bütün Rus yurdu* Batu Han'ın eline geçmiş oldu. İstilâ kuvvetlerinin büyük bir kısmı* Kumanlar'ın gittikleri* Macaristan'a yürürlerken* bir kolu da Lehistan'ın güney eyaletleri üzerinden* Silezya'ya kadar ilerlediler.

1241 ilkbaharında* Liegnitz yakınında karşılarına çıkan Alman kuvvetlerini yendiler; fakat daha ileriye gidemeyerek* Macaristan'a döndüler. Moğol-Türkler'in bir kolu* hattâ Balkanlar'a girmiş ve Adriyatik sahillerine bile yaklaşmıştı. Bu suretle* 1240-41 seferi* tam bir başarıyla bitmiş* Batu Han'ın ordusu bütün meydan muharebelerini kazanmış* binlerce kilometre genişliğinde Doğu Avrupa sahasını işgal ile* burada önce mevcut bütün askerî ve siyasî varlıklara son vermişti. Cengiz hayatta iken* batıdaki bütün sahanın Coçi'ye verileceği belli olmuştu; buna göre* Batu Han'ın zaptettiği yerler Coçi ulusu olacaktı.

Batu Han* 1241 yılında* İdil'in (Volga) aşağı mecrasına dönmüş ve nehrin sol sahilinde "Orda"sının (Karargâh) merkezini kurmuştu: Burası Saray adını aldı ve çok geçmeden eski Bulgar ve İtil şehirlerinin yerini tuttuğu gibi* onlardan farklı olarak Doğu Avrupa* Hazar denizi ve Aral denizi civarlarıyla* Batı Sibir'in en mühim siyasî merkezi oluverdi.

Saray şehrinin kurulduğu yer "Cuci Ulusu"nun ortasında ve büyük ticaret yolu üstünde bulunması bakımından* cidden gayet doğru olarak tespit edilmişti. Bu sebeptendir ki* Saray şehri az zaman içinde yükselivermişti.

Cengiz oğulları arasında en değerli kumandan ve dirayetli devlet adamı olarak tanınan Batu Han'ın* ancak hakanlığın bütünlüğünü korumak namına* Karakurum'daki hakanı tanıdığı ve zahiren ona itaat ettiği anlaşılıyor. Halbuki Batu Han* kendi ulusunda istediği gibi icraatta bulunuyordu. Onun hâkimiyeti* 1255'de ölümüne kadar sürmüştür. İrtiş boyundan* Aral denizinin kuzey mıntıkası da dahil olmak üzere Kama ve bütün İdil havzası* Özü boyu ve Turla (Dnyestr) mıntıkasına kadar uzanan geniş bir sahada* fütuhatı takiben* yeni bir idare sistemi kuran ve merkezi Saray olan Moğol-Türk ordusuna da gereken nizamı veren Batu Han olduğundan* o* hakkıyla Altın Ordu Devleti'nin kurucusu sayılmaktadır.




Bu devletin teşkilâtı* Cengiz yasası ve büyük Moğol-Türk Hakanlığı'nda tatbik edilen esaslara dayanmakla beraber* mahallî birçok hususların tanzimi ve bu memleketlerde mevcut eski geleneklerin de göz önünde tutulması lâzım gelmekte idi. Eski Bulgar Hanlığı ve Rus knezliklerinde Altın Ordu'nun menfaatlerine en uygun görülen bir sistem tatbik edilmesi lazım geliyordu. Bu bakımdan yeni sistemin* Batu Han tarafından başarıyla uygulandığı görülmektedir.

Batu Han* Saray şehrinde oturuyor* fakat hukuken* Karakurum'da oturan ve Büyük Hakan olan amcası Ögeday'a (Oktay'a) bağlı bulunuyordu. Ögeday Han'ın yerine Büyük Hakan olan Mengü* 1259'da ölünce* Batu Han* Karakurum'la ilişkilerini gevşetti* ama şeklen hala oraya bağlı idi.

Batu Han* Saray şehrinde hüküm sürerken* kardeşi Orda* Doğu Kıpçak yöresini idare ediyordu. İmparatorluğun doğu yöresine Ak Ordu* Batu Han'ın hakim olduğu batı bölgesine ise Gök Ordu denmiş* sonradan Gök Ordu'nun adı Altın Ordu olmuştur. Bugün Altın Ordu diye andığımız devletin ilk adı* işte bu Gök Ordu'dur. Devlet ikiye ayrılmış* fakat Ak Ordu hanları Altın Ordu Hanı'na bağlı kalmışlardı.

Batu Han'ın ölümünden sonra yerine küçük kardeşi Berke Han geçti (1257). Berke Han* kendi adına sikke bastırmak suretiyle Karakurum'la ilişkisini keserek bağımsızlığını ilan etti. Ayrıca* Yenisaray şehrini kurarak* burasını yeni başkent yaptı.

Bu sırada Cengiz Han'ın öteki oğulları* birbiriyle anlaşmazlığa düşmüş* Büyük Hakanlık tahtı için kendi aralarında savaşmaya başlamışlardı. Berke Han* bu durumu iyi değerlendirdi. Büyük Hakanlık savaşında* önce Artık Böke'yı tuttu. Ama bu savaştan Kubilay Han galip çıkmıştı ve bu yüzden Büyük Hanlıkla ilişkisi büsbütün kesilmişti.

Cengiz İmparatorluğu'nun paylaşılmasında* Harezm bölgesinin Çağatay Han'a düştüğünü söylemiştik bu ülke Artık Çağatay Ülkesi veya Çağatay Ulusu diye anılıyordu. Şimdi burada* Algu Han hüküm sürmekteydi.

Berke Han* Kafkasya'ya bir sefere çıktığı sırada Algu Han* sınırlarını Altın Ordu sınırlarını aşacak kadar genişletmiş bulunuyordu. Bu yüzden araları açıktı. Öte yandan İlhanlı hükümdarı Hülagu* Kafkasya'ya girince* onlarla savaşmak zorunda kaldı. Bu kardeş hükümdarların ikisi de* zengin Azerbaycan topraklarını ellerinde tutmak istiyorlardı. Bu yüzden aralarında savaş çıktı. Berke Han* Hülagu'yu tam bir bozguna uğrattı.

Berke Han'ın İlhanlılarla savaşması* Kıpçak ülkelerinden gelip Mısır'da devlet kuran Kölemenlerle (bkz. Memlûklar) arasında bir yakınlaşmaya sebep oldu.

Kölemen Sultanı Baybars ile dosluk kuran Berke Han* Bizans'la da ilgilenmeye başladı. 1265 yılında* yeğeni Nogay'ın komutasında 20 bin kişilik bir orduyu* Tuna'nın güneyine geçirdi. Bizans ordusunu yendi ve imha etti. Bu seferi ile* İstanbul'da esir bulunan II. Keykavus'u da kurtararak* Kırım'a götürdü.

Berke Han* 1266'da ölünce* yerine Batu Han'ın torunu Mengü Temür geçti Mengü Temür* Kölemen Sultanı ile iyi ilişkilerini devam ettirdi ve Ögeday ile Çağatay oğulları arasındaki savaşlarda Ögeday'ın oğullarını destekledi. Bu sırada Berke'nin yeğeni Emir Nogay'ın nüfuzu çok artmış* devleti o yönetmeye başlamıştı. Emir Nogay bu nüfuzunu tam kırk yıl korudu ve bu süre içinde Altın Ordu hakanlarını tahta çıkaran ve onları kendi otoritesi altında tutan bir kumandan olarak kaldı.

Mengü Temür'den sonra* sırasıyla Tuta Mengü ve Teleboğa tahta çıktılar. 1291 yılında tahta çıkan Tokta Han ise* Emir Nogay'ın baskısından kurtulmak için fırsat kolladı ve nihayet 1300 yılında onunla savaştı ve galip gelerek öldürttü. Böylece devletin tek hakimi oldu. O tarihten sonra Aşağı İdil* Yayık ve Embe ırmakları boylarında yaşayan ve Emir Nogay'a bağlı kalmış olan boylara ve kavimlere "Nogaylar" denildi.

Tokta Han* 1312'de öldü ve yerine Özbek Han geçti. Özbek Han zamanında* Altın Ordu Devleti* tamamen bir Türk devleti oldu. Özbek Han* kız alıp vererek Kölemenler (Memlûk) Devleti ile akrabalık kurdu. Artık* hükümdar ailesi* yalnız dil ve kültür bakımından değil* kan bakımından da Türkleşmişti. Halk* zaten Türk idi* fakat artık bütün Kuzey Türklerine (Oğuzlara* Bulgarlara* Kıpçaklara ve Kumanlara) Tatar deniyordu ve Türk kültürü de* Tatar kültürü olarak anılacaktı.

Tahta çıktığı zaman 30 yaşında olan Özbek Han* dinamik bir hükümdardı. Azerbaycan'ı zaptetti. Rus prenslerinden alınan vergi sisteminde değişiklik yaptı. Müslümanlığa da önem verdi ve Saray şehri* önemli bir din merkezi oldu. Pek çok medrese ve cami yaptırdı. 1341'de ölen Özbek Han'ın yerine* önce oğlu Tini Bey* ondan bir yıl sonra da öbür oğlu Cani Bey geçti. Cani Bey* Altın Ordu Devleti'nin son büyük hükümdarı sayılır. Onun zamanında devlet* daha da güçlendi. İran'daki İlhanlılar Devleti dağıtıldı ve Cani Bey* Tebriz'i tamamen ele geçirdi. Fakat bu devirde* Altın Ordu Devleti'nin* Kölemenlerle (Memlûklar) ilişkisi kesildi. Çünkü* Anadolu'da kurulan yeni ve güçlü diğer bir Türk Devleti Osmanlılar* bir yandan Balkanlara geçmiş* bir yandan da güneye yönelmişlerdi.

Cani Bey* 1357 yılında ölünce* karışıklıklar başladı. Cani Bey'in oğlu tahta çıktı ve ancak iki yıl yaşadı. 1360-1380 yılları arasında süren kargaşalıkta* 14 han tahta çıktı. Yirmi yıl süren bu karışık dönemden sonra* 1380'de* tahta çıkan Toktamış Han* duruma hakim oldu. 1359'da ölen Berdi Bey'den sonra* Batu Han hanedanı sona ermiş bulunuyordu. Toktamış Han* taht üzerinde otoriteyi kurmuştu* ama bu arada birçok emir* bağımsızlıklarını ve hanlıklarını ilan etmiş bulunuyorlardı. Ayrıca* Litvanya ve Podolya prenslikleri de bağımsızlıklarını ilan ettiler. Emir Mamay Mırza ise* kendi başına hareket edecek bir güç ve nüfuza erişmişti ve Özbek Han'ın oğullarından Abdullah'ı tahta çıkardı. Böylece Altın Ordu Devleti* ikiye bölünmüş oluyordu.

Toktamış Han* Timur Han'dan yardım görerek* birliği yeniden kurmuştu. Ayaklanan Rusları ve Litvanyalıları da yenmişti. Bu başarılarını* Timur'un yardımlarına borçlu idi. Ama* durumunu düzeltip güçlenince* Timur'la ilişkisini kesmek istedi. Aralarında böylece başlayan anlaşmazlık büyüdü. Timur'la Toktamış Han arasında savaş kaçınılmaz oldu. Nihayet* 1395 yılında yapılan Terek Savaşı'nda* Timur Han galip geldi ve Altın Ordu Devleti'ni* bir daha belini doğrultamayacak şekilde çökertti. Altın Ordu Devleti'nin başına* Kutluk Han'ı getirerek çekildi.

Toktamış* batıya kaçarak Litvanya'ya sığınmıştı. Litvanya Kralı Witold'un yardımı ile* geri dönüp tahtını ele geçirmeye çalıştı* ama Kutluk Han'a yenildi. Litvanya ordusu* büyük bir bozguna uğratıldı.

Kutluk Han* 1401'de ölünce* Emir Edige Mırza* onun yerine Şadi Bey'i tahta çıkardı. Bir süre sonra Edige Mırza ile anlaşmazlığa düşen Şadi Bey* tahtı bırakıp kaçmak zorunda kaldı. Yerine* Pulat Bey geçti. 1409'da Rusları da yenen Edige Mırza* bundan sonra gücünü kaybetmeye başladı. 1419'da* Toktamış'ın oğlu Kerim Berdi ile yaptığı bir savaşı kaybetti ve öldürüldü.

Bu sırada Litvanya* yeniden kuvvetlerini toplamış ve Altınordu Devleti üzerine baskısını arttırmaya başlamıştı. Bu* Altınordu Devleti'nin bölünmesine de yol açtı. 1437'de Uluğ Mehmed'in hakanlığı sırasında* devlet ikiye bölündü. Bu bölünme sonunda* kuzeyde Kazan Hanlığı kuruldu. 1441'de* Hacı Giray Kırım'da hanlığını ilan etti.

Bölünmeler devam ediyordu. 1486'da* Astrahan Hanlığı da kuruldu. Bu kargaşalıktan yararlanan Moskova Prensliği* 300 yıllık Türk hakimiyetinden kurtulmuş oluyordu. 1502'de* Kırım Hanı Mengli Giray* artık Osmanlılara tabi idi* fakat serbest hareket ediyordu. Gittikçe gücünü arttırarak hakimiyet alanını genişletti.

Altınordu'nun son hanı Şeyh Ahmed'in öldürülmesinden sonra* bu devlet* ortadan kalkmış oldu.

Altınordu Devleti'nin ortadan kalkmasından sonra* bir çok hanlık meydana geldi. Ama bunlar* Büyük Altınordu Devleti'nin yerini tutamadılar. Altınordu* hem Türk dünyasının hem de bütün Doğu Avrupa'nın en önemli devletlerinden biri olmuş* bütün bu ülkeleri siyaset* ekonomi ve kültür bakımından etkisi altına almıştı.

Altınordu devleti zamanında* gerek Bulgar ve gerek Rus yurdunda* eski idarede birtakım değişiklikler yapıldı. Her iki memleket* Altın Ordu'nun vassalı (tabii) olmakla* birtakım yükümlülüklere tabi tutuldular. Bu bakımdan* bilhassa Rus knezliklerinin vaziyeti enteresandır. Moğol-Türk kuvvetleri* fazla bir kalabalık teşkil etmediklerinden* bütün Rus şehirleri ve köylerini işgal altına alıp Rus yurdunda kalmalarına maddeten imkân yoktu. Bu sebeptendir ki* kendileri için daha elverişli olan bozkır sahalarını işgal etmişlerdi.

Rus knezliklerindeki hâkimiyetleri idame ettirebilmek için de* birtakım askerî ve idarî tedbirler alınmakla yetinildi. Evvelâ* öteden beri mevcut olan knez idaresini olduğu gibi bıraktılar; Ryurik sülâlesine mensup olmak üzere* knezliklerin hâkimiyetlerini tanıdılar* hattâ istilâdan önceki büyük ve küçük knezlikler bile muhafaza edildi; yalnız şu şartla ki* knezler makamlarını han'a tasdik ettirmeğe mecburdular; yani han'ın tabii sayılıyorlardı.



İç intizam ve asayiş* yani polislik vazifesi* knezlerin eline bırakılmıştı. Bunun dışında* memleketin umumî asayişine* han'a karşı mükellefiyetlerin yerine getirilmesine ve düşmanca hareketlerin ortaya çıkmasına mâni olmak maksadıyla* han tarafından tâyin edilen yüksek memurlar gönderilmekte idi.

Rus yurdundaki* 240 yıl süren* bu "Tatar" hâkimiyetinin* Rus tarihi ve Rus halkı üzerinde* çok yönlü tesiri olduğu muhakkaktır. Batu Han* buraları zaptettiğinde Rus yurdu* tam bir siyasî anarşi içinde çalkandığından* iktisadî ve kültürel refahın gerekli şartlarından biri olan iç emniyet* mevcut değildi. Altın Ordu tarafından tespit edilen kuvvetli bir disiplin* evvelâ her yerde iç emniyet ve asayişin yerleşmesine neden oldu; yine bu asayişin kurulmasıyla ilgili olarak* Saray ile Rus knezliklerindeki başkanlar ve darugalar* yahut askerî başbuğlar (tümen* bin ve yüz beyleri) arasında* muntazam bir münasebet temini maksadıyla* daha Cengiz zamanında kurulan posta usulü* yeni yol sistemi geliştirildi.

O zamana kadar bir tek para sistemi olmayan Rus yurdunda* aynı esaslar üzerinde sikke bastırıldı. Rusça "dengi" (dengi=para* tenke) tabiri* Türkçe tiyin (sincap derisi) sözünden gelmiştir; gümrükler intizamlı bir hale kondu ki* Rusça "tamojnya" (gümrük) tabiri de Türkçe-Moğolca tamga-damga sözünden gelmektedir. Bunun dışında* Rus knezlerinin* büyüklerinin ve askerlerinin* Saray'a ve hattâ İç Moğolistan'a kadar gitmeleri* birçok Rus büyüklerinin Tatarlar ile düşüp kalkmaları* Ruslar'ın yaşayış* giyim tarzlarında olduğu gibi* düşünüş ve görüşlerinde de Tatarlar'ın tesiri altında kalmalarına sebep olmuştur. Aynı şekilde* Altın Ordu'da tatbik edilen kuvvetli bir merkeziyetçi devlet rejiminin ve han otoritesinin* dolayısıyla Rus knezlerine bir örnek teşkil ettiğinde şüphe yoktur.

Rus tarihinde "Tatar boyunduruğundan" bahsetmek o kadar moda olmuştur ki* Sovyet Rus tarihçileri bile bu tâbiri tekrar ele almışlardı. Şüphesiz yabancı bir zümrenin* hele ırk ve din bakımından büsbütün ayrı olan bir kavmin hâkimiyeti* kolay bir şey değildir. Fakat* 240 yıl süren Altın Ordu hâkimiyeti neticesinde Ruslar* dillerini* dinlerini* topraklarını ve idare teşkilâtlarını tamamıyla muhafaza etmekten başka* bütün bunları kuvvetlendirmeğe de muvaffak olduklarına bakılırsa* bu Tatar hâkimiyetinin "boyunduruk" olmadığı anlaşılır. Yalnız yabancı bir zümrede değil* normal hükümet idaresinde bile* isyan çıkarsa derhal bastırılır ve bu münasebetle şiddet kullanılır* sırasına göre binlerce kişi öldürülür; mükellefiyetler yerine getirilmediği zaman* güç ve şiddetle bunların icrası için zor kullanılır. Altınordu baskakları ve darugalarının da başka türlü hareket etmedikleri* tarihî bir hakikattir.

Altınordu'nun Rus knezliklerindeki hâkimiyetinin* sonraki Rus çarlarının Kazan* Başkurt* Sibir* Kırım* Kafkas ve Türkistan'daki hâkimiyetlerine nispetle kat kat yumuşak olduğunda* zerre kadar şüphe yoktur. Korkunç İvan'ın ve Romanof ailesinden gelen Çar hükümetlerinin* Türk kavimlerini imha yolunda aldıkları tedbirlerin onda birinin* Altın Ordu hanları tarafından alınmadığı muhakkaktır. Rus knezlerine yapılagelen bazı tazyikler ve şiddetler* daha ziyade Ruslar'ın Saray'da* hanlar yanında yaptıkları entrikalardan ileri gelmiştir. Moğol-Türk devleti an'anesinin icabı olarak Altın Ordu'da tam bir din ve dil toleransı vardı.

Metbu [bağımlı* tâbi olan] kavimler* pek de ağır olmayan mükellefiyetleri doğru dürüst yerine getirdikten sonra* lüzumsuz yere tazyike maruz kalmıyorlardı. Rus kilisesi* Altın Ordu hanlarının verdikleri "yarlık"lar sayesinde tarhanlık kazanmıştı; yani her nevi vergi ve mükellefiyetlerden kurtulmuştu; böyle olmasına rağmen* sonraları Tatarlar'a karşı Rus imha siyasetini besleyen müessese* bilhassa* kilise olmuştur.

İkibuçuk yüzyıl süren Tatar hâkimiyetinin tesiri meyanında* Altın Ordu hanları* Rus ahalisi nazarında* tam bir hükümdar gibi telâkki ediliyordu; bu yüzdendir ki Rus knezleri* ancak Altın Ordu hâkimiyetinden çıktıktan sonra "Çar" lâkabını almağa cesaret ettiler. Batu Han'ın kumandasında fütuhat yapan kuvvetlerin* 600.000 kişiden ibaret olduğu söylenmektedir. Bunun ancak 60.000'i Moğol'du; kalan kısmı* muhtelif Türk kavimlerinden toplanmıştı; kumanda heyetinin ve bazı memuriyetlerin başında Moğollar bulunmakta idi.

Tatar adının menşeinin Türk olması lâzım gelir. İşte bu sebeptendir ki* Moğol istilâsını yapan bütün kuvvetlere Avrupalılar* Moğol ve Türk fark edilmeksizin "Tatar" demişlerdir. Bu sebepledir ki* Cengiz ordularındaki Türk kavimleri* kendilerini böyle adlandırmasalar bile* yabancılar karşısında böyle görünmeğe başlamışlardır. Çok zaman geçmeden İdil boyunda yerleşen Moğollar* kalabalık Türk unsuru arasında eriyip gitmişlerse de* bu sahanın ahalisi Türk olmasına rağmen "Tatar" adıyla tanınmağa başlamışlardır. Moğol istilâsının neticesi olarak* İdil-Ural ve Sibirya'da Türk unsuru arttığı gibi* bir dereceye kadar Moğol unsuru da yerli ahali ile karışmıştır; fakat bu zümrenin* daha ziyade yüksek tabakaya mensup olduğu anlaşılıyor.

Ahalisi 922'den beri Müslüman olan Altın Ordu'da* Batu'nun küçük biraderi Berke Han'ın (1255-1266) Müslümanlığı kabul etmesiyle* bu ülke* tam mânasıyla bir Türk-İslâm devleti haline gelmiştir. Zaten bu mıntıkada* 922'den beri* İslâm kültürü yayılmıştı. Saray şehri kurulup da Türkistan'la ticaret münasebetleri tekrar kuvvet bulduktan sonra* Altın Ordu'da Müslüman tesirinin birdenbire başka tesirlere üstün geldiğini görüyoruz; neticede Saray hanları* Müslüman oldular.

Berke Han'ın hâkimiyet zamanı* Altınordu'nun* Büyük Hakanlık'tan ayrıldığı* yani istiklâlini ilan ettiği zamana tesadüf etmektedir; Berke Han kendi namına sikke bastırmakta ve tamamıyla müstakil bir hükümdar gibi hareket etmekte idi. Umumiyetle onun zamanı* Altın Ordu'nun en parlak devri olarak tanınmaktadır; yeni bir "Saray" (Yeni Saray) şehrinin kuruluşu da bunu teyit etmektedir.

Özbek Han (1313-1342) zamanında İslâm dini* büsbütün kuvvetlendi. Saray şehri* diğer İslâm memleketlerinin büyük şehirleri gibi* camiler* medreseler ve tekkelerle süslenmeğe başlandı; hükümdar sarayında âlimler* şeyhler* seyyidler ve hocalar itibar kazandılar; medreseler ve mektepler açıldı.

Muhtelif İslâm memleketlerinden ustalar çağrılmaya başlandı. Meşhur İslâm âlimlerinden Kutbeddin-ür-Razî* Şeyh Sadeddin Teftezî ve başkalarının* Canibek Han zamanında (1340-1357) Saray şehrinde kaldıkları malûmdur. Nehc'ül-feradis gibi enteresan bir kitabın* ya doğrudan doğruya Saray'da veya Saray hanlarının emriyle* yine Altın Ordu hâkimiyetinde bulunan* Harezm'de tertip edilmiş olması* yazı dilinin burada mühim gelişme kaydettiğini göstermektedir.

Altınordu'nun XIII-XIV. yüzyıllarda siyasî* iktisadî ve kültürel bakımdan* yalnız Şarkî Avrupa'nın değil* umumiyetle Türk dünyasının en mühim mevkilerinden biri olduğunda şüphe yoktur. Bu devletin ahalisinin büyük bir kısmı -Rus yurdu müstesna- halis Türk'tü; ancak üst tabakada* Moğol unsur mevcuttu. Bu unsur da* kısa bir zaman içinde tamamıyla Türkleşmişti. Devlet teşkilâtı* Cengiz'den çok önce teşekkül eden devlet sisteminden ibaretti. Göktürk ve Uygur teşkilâtının mühim unsurlarının Altın Ordu (ve umumiyetle bütün diğer Türk devletlerinde ) mevcut olduğu muhakkak gibidir; hele teşkilât sözlerinde (ıstılahları) Uygurca mefhumların kullanıldığı görülmektedir; bunun içindir ki* Altın Ordu ve sonraki hanlıkların devlet* iktisat ve sosyal teşkilâtlarını öğrenmek* Moğolların kendi iç teşkilâtlarından başka daha evvelki Türk devletleri ve heyetlerinin vaziyetlerini bilmeğe bağlıdır.

Elde mevcut sınırlı kaynaklara göre* Altın Ordu'da askerlik* ziraat* ticaret* vergi ve her çeşit mükellefiyetleri tanzim eden belirli kanunlar mevcuttu. Cengiz tarafından kurulan teşkilâttan başka* siyasî ve sosyal hayatın her safhasını düzenleyen birçok nizamlar tatbik edilmekte idi. Bu itibarla da Altın Ordu Devleti'nin "yasalı" (kanunlu) bir siyasî varlık olduğu ortadadır.

Ahalinin yalnız göçebe olmadığı* şehirlerin ve köylerin çokluğu ile derhal görülmektedir. Zaten* Orta-İdil boyundaki Türkler'in çok erkenden köyler ve şehirler kurdukları malûmdur. İdil'in aşağı mecrasında bulunan Türk-Moğol unsurunun da* yavaş yavaş şehir ve köylere yerleştikleri görülüyor. Azerbaycan da dahil olduğu halde Altın Ordu'ya ait sahada* şimdiye kadar 25 şehir tespit edilmiştir. Bunlar: Azak* Batçin* Bakû* Büler* Bulgar* Derbent* Gülistan (Saray'ın banliyösü)* Kırım* Kırım-Cedit* Macar* Macar-Cedit* Mahmûd Âbad* Muhşı* Ordu* Ordu-Cedit* Ordu-Bazar* Recan* Saray* Saray-Cedit* Saraycık* Sığnak-Cedit* Tebriz* Ükek* Hacı-Tarhan (Zeci-Tarhan)* Şabran* Şamaha.

Demek ki* Altınordu* sadece bir "step imparatorluğu" değildi. Bu sayılan şehirlerin büyük bölümü* büyük ticaret merkezleri ve "ihracat ve ithalât" iskeleleri ve transit istasyonları idi. Bilhassa Saray şehrinin büyüklüğü ve güzelliği hakkında* şehri bizzat gezen seyyahların elinden çıkan kayıtlar mevcuttur. Bu cins kayıtlar* yapılan hafriyat (kazı) neticesinde tamamıyla tespit edilmiştir. Saray şehrinde* mükemmel bir su tesisatı olduğu* bahçelere* evlere varıncaya kadar* su borularıyla su getirildiği meydana çıkmıştır; çini tezyinatı* yapıcılık ve bilhassa maden işleme hususunda mühim ilerlemeler elde edildiği* çıkan eserlerle sabittir
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Babürlüler (Babür İmparatorluğu* Gürgâniyye Devleti)
Hindistan’da kurulan Müslüman Türk devletlerinden.
Timur’un beşinci batından torunu Babür tarafından* 1526’da kurulmuştur. 1483’te Fergana’nın başkenti Ardician’da dünyaya gelen Babür* 1494’te babası Ömer Şeyh Mirza’nın ölümü üzerine* Fergana hükümdarı oldu. Fakat Babür* Özbeklerin büyüyen kuvvetleri karşısında* kendisi için orada sağlam bir yer elde etmenin mümkün olamayacağını anlamıştı. Bundan dolayı* 1504’te Kâbil’i* daha sonra Kandehar’ı alarak orada yerleşti. 1508 Eylülünde ilk defa Hindistan’a akın yaptı. Üç ay süren bu akında* ülkeyi tanıdı ve pek çok ganimet elde etti. Kasım 1519’da Hayber’i geçerek Hindistan’a girdi. Peşaver yakınlarına geldi. Beş defa Pencap’a sefer yaptı. Bu seferler neticesinde* Kuzey Hindistan’ı fethetti. Kasım 1525’te* Hindistan’ı fethetmek üzere Kâbil’den hareket etti. 21 Mayıs 1526’da* Panipüt Meydan Muharebesinde* İbrahim Ludi’nin büyük ordusunu yok etti. Böylece Hindistan Türk İmparatorluğu tacı* Babür’e geçmiş oldu. Aralık 1526’da* dünyanın en büyük şehirleri arasında olan Delhi* Agra ve Hanpur fethedildi. Babür* Agra’yı başkent yaptı.

Babür Şah* 1527’de Hinduların üzerine yürümek niyeti ile Agra’dan hareket etti. Ludilerin Racistan’daki kontrollerini kaybetmeleri üzerine müstakil hale gelen Hindular* hükümdarları Rana Senka’nın etrafında toplanarak* 100.000 kişilik bir ordu ve birkaç yüz fille yeni Hindistan fatihinin üzerine yürümeye başlamışlardı. Bu* çok kritik tarihi bir andı. Babür’ün harbi kaybetmesi demek* Ganj Vadisinin Hinduların eline düşmesi* netice itibariyle beş asırlık Müslüman-Türk hakimiyetinin Hind kıtasında son bulması demekti. Babür* 13.500 kişilik pek seçkin bir Türkistan atlı birliği ile düşman üzerine yürüdü. Yanında Osmanlı Türklerinden Mustafa Rumi’nin kumanda ettiği bir topçu birliği de vardı. Hindularda top ve tüfek yoktu. Ateşli silahlar ve Türk atlısının üstün savaş kabiliyeti* Babür’e parlak bir zafer kazandırdı. Düşman tamamen imha edildi. Bu zafer* Müslüman-Türklerin Panipüt’ten daha büyük bir zaferiydi. Biyana civarında geçen bu meydan muharebesi* Babür’e “Gazi” unvanını kazandırdı.

Babür Şah zamanında ülkenin sınırları* güneyde Vindiya Dağlarından* kuzeyde Amu Derya’ya (Ceyhun) kadar uzandı. 25 Aralık 1530 yılında* Agra’da vefat eden Babür Şahın yerine* 22 yaşındaki büyük oğlu Hümayun Mirza geçti.

1508’de Kabil’de dünyaya gelen Nasireddin Hümayun Şah* saltanatının ilk zamanlarında* kardeşi Kamran Mirza ile uğraşmak zorunda kaldı. Zamanında asıl tehlike* Şir Han Sur’dan geldi. Hümayun* 1540 yılında başkent Agra’yı terk etmek mecburiyetinde kaldı. Böylece 15 yıl için* taht Surilerde kaldı. Hümayun’un elinde Afganistan* Sind* Kuzey Pencab* Keşmir ve Belucistan kaldı. 1543’te Hümayun* Kuzey Pencap* Sind ve Belucistan’ı da Surilere bırakmak zorunda kaldı. Kendisi* Şah Tahmasb Safevi’ye sığındı ve 1553 Ocak ayına kadar orada misafir edildi. Daha sonra Eylül 1554’te* Safevi Şahının desteği ile* kardeşi Kamran Mirza’dan Kandehar’ı alarak* baba mirasını toplamaya başladı. Aynı senede kardeşini Kâbil’den uzaklaştırarak Afganistan’a sahip oldu. Daha sonra Bedahşan’ı da aldı. 1555 Şubatında* Hindistan’ın tekrar fethine girişti ve büyük Pencap havalisine hakim oldu. Timuroğullarının ve babasının Hindistan’da büyük prestijleri olduğu için* çok iyi karşılandı. Surilerle 22 Haziran 1555’te yapılan Maçivara Meydan Savaşının kazanılması* Hind kapılarının tamamen açılmasını sağladı. Bu zafer* Babür Devletinin ikinci kuruluş tarihi olarak kabul edilmektedir.

28 Ocak 1556’da vefat eden Hümayun* yumuşak bir huya sahipti. Düşmanları tehlikeli rakipler olsa bile* her zaman affetme alçak gönüllülüğünü göstermiştir. Kardeşi Kamran Mirza sık sık isyan etmesine rağmen* onu her zaman affetmiştir. Hümayun* ülkesinin imarına önem vererek* İslami karakterde birçok binalar yaptırmıştı. Ölümü* o sırada Hindistan’da bulunan büyük Türk denizcisi Seydi Ali Reis'in tavsiyesine uyularak* oğlu Ekber’in tahta çıkışına kadar gizli tutuldu. Hümayun* Delhi’de defnedildi. Hanımı Hamide Banu* onun için* bugün bile sanat yönünden herkesin ilgisini çeken muazzam bir türbe yaptırdı.

Hümayun’dan sonra devlet idaresi* oğlu Celaleddin Ekber’in eline geçti. Ekber zamanında Babür İmparatorluğu* sayılı dünya devletleri arasına girdi.

Şubat 1556’da tahta çıkan Ekber’in ilk senelerinde devletin idaresi* babasının yardımcısı Bayram Hanın elinde kaldı. Ekber’in atalığı olan Bayram Han* Ekber tarafından Han-ı Hanan yani başvezirlik makamına yükseltildi. Devletin idare edilmesinde* Bayram Hanın çok emeği geçti.

Ekim 1556’da saltanat değişikliğinden faydalanmak isteyen Surlularla Panipüt’te yapılan savaşı* Babürlüler kazandı. Müteakiben Malva* bağımsız Racput devletleri* Gucerat ve Handeş ele geçirildi. Bengal* bir defa daha Delhi’nin idaresi altına girdi. Bir çok istilacılar için Hindistan’a geçit veren kuzeybatı hududu* Kâbil ve Kandehar’ın ele geçirilmesi ile emniyet altına alındı. Bununla beraber* Kandehar şehrinin alınması* İran ile uzun bir süre çekişme sebebi oldu. Diplomatik seviyede en çok Safeviler ile dostluklar kuruldu. Özbek hükümdarı Abdullah Han ile kendi topraklarını* hudutlarını tayin için bir anlaşma yapıldı. Hind Okyanusunda bulunan Portekizlilerden gelen müşterek tehlike karşısında* Osmanlılar ile de temaslar yapıldı. Fakat* Delhi ile İstanbul arasındaki çok uzun mesafe* büyük bir Sünnî ittifakının doğmasını engelledi.

Diğer taraftan Ekber Şah* “Din-i İlahi” adı ile derleme bir din kurmaya çalışıyordu. Bu din sayesinde* bütün tebaası üzerinde manevî ve ruhanî hükümdarlığını tesis etmek arzusundaydı. Ancak Mecusi* Brehmen ve Hıristiyanlara hürriyet tanırken* Müslümanlara zulüm ve işkence ederdi. Ekber’in din düşmanlığını* zamanının büyük din alimlerinden ve Hindistan’ın Serhend şehrinde yaşamış olan İmam-ı Rabbani Ahmed Faruki Serhendi hazretleri* Mektubat adlı eserinde uzun anlatmaktadır.

Ekber* saltanatında* bir taraftan sınırlarını genişletirken* diğer taraftan da askerî ve idarî sahalarda faaliyette bulundu. İlk olarak damgalama usulünü getirdi. Ülkedeki topraklar* olduğu gibi hükümdara bağlı devlet toprağı haline getirildi. Ordu subaylarına ve memurlara derece verildi. Arazi gelirlerini kontrol etmek için* “Kurubi” adı verilen tahsildarlar teşkilatı kuruldu.

1603 yılında şiddetli bir dizanteri hastalığına yakalanan Ekber* bütün tedavilere rağmen iyileşemeyerek çok geçmeden öldü. Cesedi* o zamanlar Behiştabad* daha sonra İskender adı verilen bahçeye gömüldü. Sonradan* halefleri tarafından* üzerine büyük bir türbe yapıldı.

Ekber’in yerine* ölümünden önce tayin ettiği Selim adlı oğlu* Muhammed Cihangir Şah adıyla tahta geçti. 35 yaşında olan Cihangir* saltanat değişikliğinden faydalanarak başkaldıranların Delhi’ye bağlanması için çalıştı. Onun en büyük icraatı ve hizmeti* babasının İslam âlimlerine karşı yürüttüğü baskıyı kaldırmasıdır. Ayrıca* ağır ve ezici cezalara son verdi. Vergi toplanmasındaki bozuklukları gidererek* vergi gelirlerinin daha sıhhatli bir şekilde devlet hazinesine girmesi için tedbirler aldırdı.

Bu hizmetlerinin yanında* Avrupalılara Hindistan’a ticaret tesisleri kurma izni* ilk defa bunun zamanında verildi. Böylece İngilizlerin Hindistan’a sızmalarına zemin hazırlanmış oldu. Cihangir* Ekim 1627’de Keşmir’den Lahor’a giderken yolda vefat etti. Cihangir’in cesedi* dinî merasimden sonra* Lahor civarında Şah Dara’da toprağa verildi.

Cihangir Şahın* devlet adamlığı yanında edebî cephesi de büyüktür. Tüzük-i Cihangirî adıyla yazdığı eseri* çok kıymetlidir.

Cihangir’in yerine oğlu Şah Cihan* Şehabeddin unvanı ile tahta geçti. Devrinde* Hindistan’da ileri gelen Müslüman devletleri ile mücadele etti. Bunların başında Nizamşahiler gelmekte idi. 1630’da harekete geçen Babürlüler* Nizamşahları* Devletâbad’a kadar sürdüler. Bu arada Darur şehri ele geçirildi. Ertesi yıl Devletabad da alınıp Nizamşahlara büyük bir darbe vuruldu.

Cihan Şahı uğraştıran diğer bir mesele de o sırada Hindistan’da hatırı sayılır bir devlet olan Adilşahlardır. Uzun mücadelelerden sonra Şah Cihan’ın üstünlüğünü tanıması şartı ile aralarında anlaşma sağlandı.
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Orta Hindistan’ın diğer üçüncü güçlü devleti* Kutubşahlar idi. Bunlar Şiiliği benimsediklerinden* Sünni olmaları için Şah Cihan tarafından bir ferman yollanmıştır. Ayrıca Şah Cihan* Safeviler adına okunan hutbenin kendi adına okunmasını istedi. Şah Cihan* büyük bir orduyla Dekken’e gelince* Kutubşahlar korktular ve hutbede dört halifeyi ve Şah Cihan’ı zikrettikleri gibi* yıllık bir miktar vergi ödemeyi de kabul ettiler. Böylece* bu devletlerle olan meseleler* Babürlülerin lehine olarak halledildi.

İran* Osmanlı ve Avrupa devletleri ile münasebet kuruldu. Bu sırada Portekizliler* Hugli’de koloni kurdular ve köle temini için Bengal’de insan avına giriştiler. Bunu haber alan Şah Cihan* 1632’de meseleye el atıp* Hugli yöresini zaptetti ve Portekizlileri sadece bir şehirde oturmaya mecbur etti.

Şah Cihan* 1652’de hastalanınca* oğulları arasında taht kavgası başladı. Evrengzib adındaki oğlu* kardeşlerine hakim olduktan sonra* babasını da tahtından indirerek* Temmuz 1658’de* Agra’da* sultanlığını ilan etti.

Evrengzib Alemgîr zamanında Gürganiye Devleti* eski haşmetli devrini yaşadı. Evrengzib* dinine bağlı olup* âlimleri severdi. Brehmenlerle ve Şiîlerle mücadele edip* Şiî sultanlıklarını ortadan kaldırdı. Büyük âlim İmam-ı Rabbanî hazretlerinin oğlu Muhammed Ma’sum Farukî ve onun oğlu Muhammed Seyfüddin hazretlerinden feyz aldı. 50 sene adaletle hüküm sürdü. Şeyh Nizam Muinüddin başkanlığındaki bir heyete* Hanefi mezhebi üzerine Fetava-i Hindiyye adındaki çok kıymetli fetva kitabını hazırlattı.

Evrengzib* dış siyasete de önem verdi. Safevilerle olan dostluk devam ettirildi. Basra ve Arabistan’la mektuplaşmalar oldu. Mekke şerifine elçiler yollanarak* büyük maddi yardımda bulunuldu. Bu devrede* Osmanlı - Gürgâniyye münasebetleri de ileri safhada idi. Padişah İkinci Süleyman’ın* Hindistan elçiliği ile vazifelendirdiği Ahmed Ağa* 1690 yılında büyük bir merasimle karşılandı ve Anadolu’nun temsilcisi olarak kabul edildi. Batılı devletlerden İtalya* Fransa ve İngiltere ile de temaslarda bulundu. "Ebü’l-Muzaffer"* "Muhyiddin Evrengzib"* "Padişah" ve "Gazi" unvanlarına sahip olan Evrengzib* yakalandığı rahatsızlıktan kurtulamayarak Mart 1707'de vefat etti.

Gürgâniyye Devleti* Evrengzib’den sonra parlaklığını kaybetti. Devlet* halefleri zamanında uçuruma gittiği gibi* hükümdarlar da gelişen dış baskı neticesinde yıprandılar. Hindistan’daki diğer Türk devletleri için kaçınılmaz bir hastalık haline gelen Hindulaşma* bu tarihten itibaren Babürlüler için* içten çöküşü hazırlayan bir sebep oldu.

Babür Devletinde çökme alâmetleri* 18. yüzyılda hissedilmeye başlandı. Evrengzib’den sonra tahta geçen Bahadır Şah* devlet işlerini düzene koyduktan sonra* Racput meselesini halletmek istedi. Fakat bu arada ayaklanan kardeşi ile mücadele etmek zorunda kaldı ve onu öldürttü. Bir müddet asilerle uğraşan Bahadır Şah* (1707-1712) tarihleri arasında hüküm sürdükten sonra* 1712’de Lahor’da vefat etti.

Bahadır Şah’ın yerine* Cihangir Şahın bir yıllık saltanatından sonra* Ferruh tahta çıktı. Bunun zamanında devlet iç mücadeleye sahne oldu ve büyük parçalanmalar görüldü. 1722’de Safevilerin yıkılması ile yeni bir birlik teşkil ederek tahta çıkan Nadir Şah* aslen Kalaçlara dayanan ve Afganlaşmış olan Gılzaylar üzerine yürüdü. Gılzaylar yenilince* Hind sınırına sığındılar. Bu yüzden Nadir Şah* Babürlüleri birkaç defa ikaz etti. Ancak* Babürlülerin Gılzaylara ses çıkarmadığını görünce* 1738’de sefere çıkıp* önce Babürlülerin ata yurdu olan Kâbil’i daha sonra da Pencap ve Delhi’yi işgal etti. Ders vermek için Delhi’yi yakıp yıkan Nadir Şah* ele geçirilen Hind hazinelerini İran’a taşıdı.

Diğer taraftan Avrupa devletleri de* Babür Devletinin hakimiyetini zaafa uğratmak için büyük çaba sarf ettiler. Alemgir adlı Babürlü hükümdarı* veziri Gazieddin tarafından öldürülünce* tahta 1760 yılında İkinci Şah Alem geçti. Şah Alem* ilk olarak İngiliz himayesine giren Babürlü hükümdarı oldu. Bunun zamanında İngilizler* hakimiyetlerini Bengal’den Orta Hindistan ve Racputana’ya kadar genişlettiler. 1764’te Badsar Savaşından sonra* Bihar hakimiyetinden vazgeçen Şah Alem* İngiliz karargâhına sığındı. İngilizlerin himayesinde* Allahabad’da hayatını sürdüren Şah Alem* o hayattan bıkarak Maratalarla birleşmek üzere şehri terk etti. Böylece Şah İkinci Alem* bir müddet bunların himayesinde yaşadı. Marataların önemli reislerinden olan Sindia* yavaş yavaş kendisine kuvvetli bir krallık meydana getirerek* Agra ve Delhi’yi ele geçirdi. Babürlülerin varisi olduğunu ilan etti. 1803’te Marataların güçlenmesini Hind politikasına uygun görmeyen İngilizler* Sindia’yı mağlup ettiler. Şah İkinci Alem* tekrar İngilizlerle karşı karşıya kaldı. Bu Avrupa devletinden bazı imtiyazlar koparmak istediyse de* İngiliz komutanı* teklifleri her defasında geri çevirdi. Bununla beraber* Babürlü ailesinin geçimini sağlamak üzere bir miktar para verdiler. Gerçek idare ise İngiliz temsilcisi tarafından yürütülmekle beraber* Delhi’den tebliğ edilen emirlerin* hükümdar adına olmasına ses çıkarmadılar. Bir müddet sonra* İngiliz-Babür münasebetlerinde protokol kaldırıldı. İngiliz genel valisi* Şah İkinci Alem’e eş duruma getirildi. Hükümdarın adı* paralardan kaldırıldı.

1837’de Babürlülerin son hükümdarı tahta çıktı. Asıl adı Ebü’l Muzaffer Siraceddin Muhammed olan İkinci Bahadır Şah* bu tarihte* resmen sözde hükümdar ilan edildi. 1857’de büyük bir ayaklanmada bulunan İkinci Bahadır Şah* bu hareketi ile* para kestirmeye ve hutbe okutmaya muvaffak oldu. Ancak İngilizler* bu duruma şiddetle tepki gösterdiler. Bir İngiliz ordusu* Delhi’yi Babürlülerin elinden aldı. İngilizler* Delhi’de evleri* dükkânları basıp* malları* paraları yağma ettiler. Kadınları* çocukları dahi kılıçtan geçirdiler. İçecek su bile bulunmaz oldu. Hümayun Şahın türbesine sığınmış olan çok yaşlı şahı* çoluk-çocukları ile* elleri bağlı olarak* kale tarafına götürdüler. Patrik Hudson* yolda* şahın üç oğlunu soydurup* don ve gömlekle bırakıp* göğüslerine kurşun sıkarak şehid etti. Kanlarından içti. Cesetlerini kale kapısına astırdı. Bir gün sonra* başlarını İngiliz kumandanı Henri Bernard’a götürdü. Sonra* başları suda kaynatıp şaha ve zevcesine çorba olarak gönderdi. Çok aç olduklarından* hemen ağızlarına koydular* fakat çiğneyemediler* yutamadılar. Ne eti olduğunu bilmedikleri halde* çıkarıp toprağa bıraktılar. Hudson haini*

"Niçin yemediniz? Çok güzel çorbadır. Oğullarınızın etinden yaptırdım!" dedi.

Sonra* sultanı* zevcesini ve diğer yakınlarını* Rangon şehrine sürüp hapsettiler. Sultan* 1862’de zindanda vefat etti. Delhi’de 3000 Müslümanı kurşunlayarak* 27.000 kişiyi de keserek şehid ettiler. Ancak gece kaçanlar kurtulabildi. Hıristiyanlar* diğer şehirlerde ve köylerde de sayısız Müslümanı öldürdüler. Tarihî sanat eserlerini yıktılar. Eşi bulunmayan* kıymet biçilmeyen ziynet eşyalarını gemilere doldurup* Londra’ya götürdüler. Allâme (büyük alim) Fadl-ı Hak* 1861’de Andoman adasında* zindanda* İngilizler tarafından şehid edildi.

İkinci Bahadır Şahın ölümü ile* Babür Hanedanı* Hindistan’da tarih sahnesinden çekildi. İngilizler* siyasi iktidarı ele geçirip* hemen her yerde yaptıkları gibi* Hindistan’ı da bir isyanlar diyarı haline getirdiler. Değişik inanç ve kültürdeki insanları birbirine kışkırtarak* onların birlik ve düzenine imkân vermeyip* malî kaynakları kendi ülkelerine akıttılar. Ayrıca* Müslümanlar arasındaki yardımlaşmayı ve kardeşliği yıkmak için çeşitli entrikalar çevirdikleri gibi* ajanları vasıtasıyla “Kadıyânîlik” denilen bozuk bir mezhep ortaya çıkararak* Müslümanları doğru yoldan saptırmaya çalıştılar. Bu tarihten sonra İngilizler* Hindistan’a yerleşerek* Babür (Gürgâniyye) İmparatorluğunun tarih sahnesindeki yerini aldılar.

Babür Şahın kurduğu Timuroğulları veya Gürgâniyye Devletinin on yedi hükümdarı* kronolojik olarak* aşağıdadır.

Hükümdarın Adı / Tahta Geçişi

Babür Şah / 1526
Hümayun Şah / 1530
Ekber Şah / 1556
Selim Cihangir Şah / 1604
Şah Cihan / 1628
Evrengzib Alemgir / 1658
Şah-ı Alem Bahadır / 1706
Cihangir İskender / 1712
Ferruh / 1713
Refiudderecat / 1719
Şah Cihanı Sani / 1719
Muhammed Şah / 1719
Ahmed Bahadır Şah / 1747
Alemgir-i Sani Şah / 1753
Şah-ı Alem Sami Şah / 1759
Ekber Şah-ı Sani / 1806
Bahadır Şah-ı Sani / 1837
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Selçukluların Yükselişi
Dandanakan'ın muzaffer başkumandanı Çağrı Bey* zafer sonrasında verilen toy* yani büyük ziyafette* üstün idarecilik vasfı ve keskin siyasî zekâsını takdir ettiği kardeşi Tuğrul Bey'i Selçuklu Sultanı ilan etti. Merv* başkent yapıldı. Toplanan kurultayda* fethedilecek yerlerle* idareciler tespit edildi. Ceyhun ile Gazne arasındaki bölge Çağrı Beye* Bust-Sistan havalisi Musa Yabgu'ya* Nişabur'dan itibaren bütün batı bölgeleri Tuğrul Beye verildi. Çağrı Beyin oğlu Yakutî ile İbrahim Yınal* batı cephesinde görev aldılar. Hanedandan Arslan Yabgu'nun oğlu Kutalmış* Cürcân ve Damgan'a* Çağrı Beyin oğlu Kara Arslan Kavurd ise* Kirman havalisine tayin olundular. Görev taksiminin ardından* kısa zamanda* kuzeyde Harezm dahil* Maveraünnehir* Sistan* Mekran bölgesi* Kirman ve civarı* Hürmüz emirliği* hattâ Arabistan Yarımadasında Umman ve dolayları ile Cürcân* Bâdgis* Huttalân tamamen zaptedildi. Tuğrul Bey* Taberistan* Kazvin* Dihistan* İsfehan* Nihavend* Rey ve Şehrezur'u alarak devletin sınırlarını genişletti. 1046'da Gence* 1048'de Erzen* Karaz* Hasankale* Erzurum ve havalisindeki Gürcü* Ermeni ve Bizans orduları yenilgiye uğratıldı.

Henüz yeni kurulan devlet* kısa zamanda* Büveyhîlerin işgalindeki Bağdat hariç* bölgedeki bütün İslam topraklarına hakim oldu. Sultan Tuğrul* Büveyhîlerin işgalindeki halifelik merkezi olan Bağdat'ı kurtarmak için* Abbasî halifesi El-Kaim bi-Emrillah'ın davetiyle 17 Ocak 1055'te Bağdat'a girdi. Halifenin* âlimlerin ve Sünnî Müslümanların büyük memnuniyetle karşıladığı Tuğrul Bey* Büveyhî Hükümdarlığını yıkarak* Abbasî halifeliğini yeniden ihya etti. İslam dünyasının takdirini kazanıp* büyük iltifatlara kavuştu. Halifeliğe karşı yapılan Fatımî saldırılarını bertaraf etti. Halifelik makamına ve Bağdat şehrine hizmetinden dolayı* 25 Ocak 1058'de Tuğrul Beye iki altın kılıç kuşatan Halife* onu* doğunun ve batının hükümdarı ilan etti. Selçuklu sultanının* halife tarafından "Dünya Hakanı" ilan edilmesi* Türklere büyük itibar kazandırdığı gibi* alplik ruhunu okşayarak* İslamı yayma çabalarına daha fazla sarılmalarına yol açtı. Aynı yıl Tuğrul Bey* tahrikler sebebiyle isyan eden üvey kardeşi İbrahim Yınal'ı cezalandırdı. Çağrı Bey* 70 yaşlarında 1060'ta* Tuğrul Bey ise 1063'te yine 70 yaşında vefat etti. Tuğrul Bey* devletini sağlam temeller üzerine oturtarak* sınırlarını Ceyhun'dan Fırat'a kadar genişletti. Anadolu üzerine yaptırdığı akınlarla* Bizans yönetiminde bulunan bölgenin Türk yurdu olması için ilk harcı koydu.

Tuğrul Beyin oğlu olmadığından* Çağrı Beyin oğlu Muhammed Alparslan* Selçuklu sultanı oldu. Başa geçer geçmez* amcasının veziri Amîdülmülk'ü görevden alarak* yerine Nizamülmülk'ü tayin etti. Sultan Alparslan* tahta geçmek iddiasında bulunan diğer rakiplerini bertaraf ettikten sonra* batıya yönelerek fetihlere başladı. Kafkaslardan dolaşıp mahallî küçük krallıkları itaati altına aldı. Doğu Anadolu'nun kuzeydoğu ucundaki meşhur Ani kalesini 1064'te fethederek* 16 Ağustos 1064'te Kars'a girdi. Ani* Hıristiyan âleminin kutsal yerlerinden biriydi. Bu fetihler İslam dünyasında büyük sevinç kaynağı oldu ve halife Kaim bi-Emrillah* Alparslan'a* "fetihler babası"* yani çok fetheden anlamına gelen "Ebü'l-Feth" lakabını verdi. Sultan* 1065 yılı sonlarında doğuya yönelerek* Üst-Yurd ve Mangışlak taraflarına yürüdü. Başarı ile biten seferin sonunda; ticaret yollarını vuran Kıpçak ve Türkmenler itaat altına alındı.

Alparslan* 1067 senesinde Kirman meliki olan kardeşi Kavurd'un isyanıyla karşılaştı. Bu isyanı kısa sürede bastırdı. Öncelikle Müslümanlar arasında birliğin sağlanmasını arzu eden Alparslan* Bahreyn taraflarındaki Karmatî sapıkları ve Önasya'daki Şiî-Fatımî kalıntılarını temizlemek için harekete geçti. Şiî-Fatımî baskısının İslam ülkeleri üzerinden kalkmakta olduğunu gören Mekke şerîfi* Alparslan'a itaatini arz ederek* hutbeyi Abbasî halifesi ve Sultan Alparslan adına okutmaya başladı. Doğuda ve Batıda sistemli bir şekilde yapılan fetih hareketleri; 1067 yılında Anadolu'da başlatılan yıpratma ve yıldırma akınları* 26 Ağustos 1071'deki Malazgirt Savaşı'na kadar devam etti. Malazgirt Zaferiyle Selçuklulara kapıları açılan Anadolu* Türkiye Türklerinin istikbaldeki yurdu durumuna girdi.

Malazgirt Zaferi sonrasında* Bizans imparatoru Diogenes ile yapılan antlaşma* tahttan indirildiği için uygulanamadı. Sultan Alparslan* antlaşmanın silah zoruyla tatbikini kumandan ve beylerine emrederek* bütün Anadolu'nun fethini istedi. Selçuklu emrindeki Türkmen boyları* Orta Asya'dan batıya sevk edilerek* Doğu Anadolu'daki Bizans hududuna gönderildi. Selçukluların gazâ akınlarına karşı koyamayan Bizans kale ve garnizonları* Türklerin eline geçti. Türk akınları* Marmara Denizi sahillerine kadar uzandı ve fethedilen Anadolu* iskân edildi. Anadolu'nun Türkleşip İslamlaşması için gerekli bütün tedbirler alındı. Sultan Alparslan* çıktığı Maveraünnehir seferinde* esir alınan bir kale kumandanı tarafından şehit edildi. Türk tarihinin büyük sultanlarından olan Alparslan* enerjisi* disiplini* yiğitliği ve adaletiyle temayüz etmişti.

Alparslan vefat ettiğinde* devlet toprakları* doğuda Kaşgar'dan* batıda Ege kıyıları ve İstanbul Boğazına* kuzeyde Hazar-Aral arasından* güneyde Yemen'e kadar olan bir bölgeye yayılmıştı.

Alparslan'ın yerine oğlu ve veliahtı Melikşah* Selçuklu sultanı oldu. Sultanlığını tanımayan amcası Kavurd ile* Kerez'de yapılan savaşı kazanan Melikşah* birkaç gün sonra Kavurd'un ölümüyle* devlet içinde asayişi kısa sürede sağladı. İç işlerini halleden Melikşah* taht mücadelesinden faydalanarak Selçuklu hudutlarına saldıran Gazneliler'le Karahanlılar'a karşı sefere çıkıp onları anlaşmaya mecbur etti.

Doğu sınırlarının güvenliğini sağlayan Melikşah* babasının veziri ve kendisinin de hocası olan* sapık ve Batınî akımlara karşı Sünnîliğin müdafaası için Nizamiye Medreselerini kuran Nizamülmülk'ten vezirliğe devam etmesini istedi. Bu sayede Selçuklu Devletine ve İslam dünyasına çok hizmet etmesine vesile oldu.

Sultan Melikşah* çok sakin* affedici* fakat devlet ve millet işlerinde çok ciddî* müstesna bir şahsiyetti. Devrinde bozkırlardaki Türk boylarını* bütün İran'ı* Arabistan'ı* Suriye ve Filistin'i yönetimi altına aldı. Anadolu'nun fethi üzerinde hassasiyetle durup* babasının görevlendirdiği amcaoğlu Kutalmışoğlu Süleyman Şah ve Türkmen beylerinden Alp İlig* Artuk Bey* Mansur* Dolat gibi komutanlarla fetihleri sürdürdü. Selçuklu komutanları* Bizans'ın Türklere karşı kurduğu Ölmezler adlı askerî birlikleri mağlup ettiler. Artuk Bey* Bizans kuvvetlerini* 1074'te Sapanca çevresinde yenerek* yüzbinden fazla Türk'ü* İzmit'ten Üsküdar'a kadar olan sahaya yerleştirdi.

Kutalmışoğlu Süleyman Şah* güneydoğu harekâtıyla* Adana dolaylarını fethetmekle meşguldü. Fırat'ı geçerek Çukurova* Maraş* Tarsus* Antep ve Urfa'ya dağılan Ermeni ve ücretli Frank askerlerini Antakya'da* Gümüştigin de Nizip* Âmid (Diyarbakır) ve Urfa civarında Bizans kuvvetlerini mağlup ettiler.

Artuk Bey* Sultan Melikşah'ın emriyle* Doğu harekâtını idare etti. 1074-1077 yılları arasında Sivas* Tokat* Çorum havalisini* Yeşilırmak ve Kelkit havzalarını ele geçirdi. Artuk Beyden sonra yerine Danişmend Gazi geçerek* Amasya ve civarını Karadeniz'e kadar aldı. Mengücük Gazi* Şarkî Karahisar* Erzincan ve Divriği havalisini; Ebü'l-Kasım da Erzurum ve Çoruh bölgesini fethetti.

Orta* Kuzeybatı ve Batı harekâtını Kutalmışoğlu Süleyman Şah idare edip* Bizanslılarla mücadele ve onların âsi kumandanlarıyla ittifak yaptı. Bizanslılar* Balkanlar'daki iktidar mücadelesi ve iç hadiseler üzerine* Selçuklulardan yardım istediler. Yardım talepleri* Selçukluların çıkarları doğrultusunda karşılandı. Süleyman Şah* İznik'e yerleşerek* bu şehri* Türkiye Selçukluları Devletinin merkezi yaptı. Selçuklular* Anadolu'da sahil şehirleri dışında* Toroslar ve Çukurova'dan Üsküdar'a kadar bütün bölgeye yerleştiler. Bu durum karşısında Avrupalılar* Çin'e elçilik heyeti göndererek* Selçukluların doğudan sıkıştırılmasını istediler. Ancak* sonuç alamadılar.

Diyarbakır bölgesinin fethi için Selçuklu seferleri* Fahrüddevle Cüheyr'in İsfahan'a gelmesiyle başladı. Fahrüddevle* buradaki Şiî itikadlı Karmatîlerin yola sokulması için çalışan Artuk Bey ve bağlı kuvvetlerle birlikte Diyarbakır'a doğru yola çıktı.

Fahrüddevle'nin komutasındaki birlikler* çevredeki Mardin* Hasankeyf* Cizre ve daha otuz kadar kaleyi ele geçirdi. Diyarbakır* Fahrüddevle'nin oğlu Zaimüddevle emrindeki kuvvetlerin 4 Mayıs 1085'te şehre girmesiyle düştü ve Mervanîler Devleti ortadan kalktı.

Musul'un fethine memur edilen Aksungur ve diğer Türkmen emîrleri şehre savaşmadan girdiler. Fethi takiben Musul'a gelen Melikşah* büyük bir törenle karşılandı. Musul emîrliğine Şerefüddevle'yi tayin etti.

Sultan Alparslan zamanından beri Suriye ve daha güneye yürüyen ünlü Selçuklu kumandanlarından Atsız* seferlerini Melikşah zamanında da sürdürdü. Uzun süre kuşattığı Dımaşk (Şam)'ı 1076 Martında Selçuklu topraklarına kattı. Dımaşk'ın alınmasından sonra* camilerde okunan Şiî-Fatımî ezanını yasaklayarak* cuma hutbesini Halife Muktedî ve Sultan Melikşah adına okuttu. Daha sonra Selçuklu Devletinin "Fatımî Devletinin ortadan kaldırılması" politikasına uygun olarak* Mısır'a doğru sefere devam etti. Fakat* başarılı olamadı ve başarısızlığı Suriye emîrliğinden alınmasına sebep oldu. Yerine* Melikşah'ın kardeşi Tacüddevle Tutuş getirildi.

Sultan Melikşah* kardeşi Tutuş ile Kutalmışoğlu Süleyman Şahın mücadelesi üzerine 1086'da İsfahan'dan hareket ederek* Suriye'de asayişi yeniden tesis etti. Halep valiliğini Aksungur'a* Urfa'yı Bozan'a* Antakya'yı da Yağısıyan'a verdi. 1087 yılında Melikşah* Süveydiye kıyılarından Akdeniz'e ulaştı. Böylece Uzakdoğudan Ortadoğu'ya kadar hakimiyet kurdu. Dönüşte hilafet merkezi olan Bağdat'ı ziyaret etti. Halife Muktedi tarafından iki kılıç kuşatıldı ve 25 Nisan 1087'de "Dünya Hükümdarı" ilan edildi.
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devleti
Oğuz Türklerinin Üçoklu Kınık boyuna mensup Selçuklu hükümdar ailesinden Süleyman Şah tarafından* Anadolu'da kurulmuştur. Malazgirt Zaferi'yle* Anadolu kapılarını Türklere açan Sultan Muhammed Alparslan* bu savaşa katılan kumandan ve Türkmen reislerine* Anadolu'yu Türkleştirme ve İslamlaştırma görevini verdi. Bunlardan* Kutalmışoğlu Süleyman Şah* Selçuk Bey'in oğlu Arslan Yabgu'nun torunu olup* Anadolu'daki fetih harekâtından sonra Antakya'dan Anadolu'ya girdi. 1074 yılında Konya ve havalisini mahallî Rum despotlarından alarak* fetihlere devamla İznik önlerine geldi. 1075 senesinde İznik'i fethederek* emrindeki kuvvetlerin merkezi yaptı. Böylece Türkiye Selçuklu Devletinin temeli atılmış oldu.
Süleyman Şah* Bizans'ın mahallî ve merkezî tekfurlukları arasındaki çekişmelerden faydalanarak* bölgede hakimiyetini güçlendirdi. İznik'te yeni bir Türk devletinin kurulması* Anadolu'ya gelen Türkmenlerin birleşmesini temin edip* doğudaki Müslüman Türklerin büyük topluluklar halinde bölgeye gelmelerine sebep oldu. Bölgede Türk nüfusunun artarak devletin güçlenmesiyle; Bizans'ın kötü idaresi* bitmek bilmeyen iç savaşlar ve isyanlar sebebiyle perişan olan yerli halk da* Süleyman Şah'ın idaresinde huzur ve sükûna kavuştu. Bu sayede Anadolu Selçuklu Devleti* sağlam bir temele oturdu. Hürriyet ve adalete kavuşan yerli halk* kısa zamanda seve seve Müslüman oldu. Çeşitli gayelerle bölgeye gelen Türkmenleri emrinde birleştiren Kutalmışoğlu Süleyman Şah* Anadolu'da birlik ve hakimiyetini güçlendirmek* Fırat boylarında ve Kilikya taraflarında toplanmaya çalışan Ermeni gruplarına mani olmak için harekete geçti. 1082 yılında Çukurova'ya giden Süleyman Şah* Adana* Tarsus ve Misis dahil tüm bölgeyi zaptetti. 1084'te Hıristiyanlardan Antakya'yı aldı. 1086'da Suriye Selçuklu meliki Tutuş'la yaptığı savaşta yenildi ve savaş meydanında vefat etti. Oğulları* Selçuklu Sultanı Melikşah'ın yanına gönderildi. Devlet bir süre Süleyman Şah'ın İznik'te vekil bıraktığı Ebü'l-Kasım tarafından yönetildi.

Selçuklu Sultanı Melikşah'ın 1092'de vefatından sonra* İran'dan kaçarak gelen Kılıç Arslan* İznik'te merasimle karşılanıp* Türkiye Selçuklu tahtına çıkarıldı.

I. Kılıç Arslan* tahta çıkar çıkmaz* devleti yeniden teşkilatlandırdı. İznik'i mamur bir duruma getirdi. İçte otoriteyi sağladıktan sonra* hemen gazâ ve akınlara başladı. Marmara sahillerine yerleşmeye çalışan Bizanslıları bu bölgeden çıkardı. Batıyı emniyete aldıktan sonra doğuya yöneldi ve 1096 yılında Malatya'yı kuşattı. Fakat* bu sırada Haçlıların Batı Anadolu'ya girmesi üzerine* I. Kılıç Arslan* kuşatmayı kaldırıp hızla geri döndü.

Avrupa'daki meşhur imparator* kral* prens* derebeyi ve şövalyelerin büyük bir taassupla katıldıkları Haçlı Seferlerinin ilki 1096-1099 yılları arasında yapıldı. I. Kılıç Arslan* Haçlıları* vur-kaç taktiğiyle imha etti. Ancak* İznik elden çıktığı için* Konya'yı payitaht (başkent) yaptı. Bizans imparatoruyla antlaşma imzaladıktan sonra* doğu fetihlerine başladı. 1103 senesinde Malatya'yı ele geçirdi. Daha sonra Musul'u da topraklarına kattı. Emir Çavlı* Artukoğlu İlgazi ve Suriye meliki Rıdvan'ın kuvvetleriyle Habur Nehri kenarında yaptığı muharebede yenilerek* nehre düşüp boğuldu. Kılıç Arslan'ın büyük oğlu* Musul valisi Şehinşah* Emir Çavlı tarafından esir alınarak İsfahan'a götürüldü.

I. Kılıç Arslan'ın ölümü ve oğlunun esir düşmesi* Türkiye Selçuklularını çok sarstı. Düşmanları bunu fırsat bilerek* ülke topraklarına saldırdı. Bizanslılar* Batı Anadolu sahillerini işgale başladılar. Bu durum karşısında Türkler* İç Anadolu'ya doğru çekilmek zorunda kaldılar. 1110 yılında esaretten kurtulan Şehinşah* Konya'ya gelerek tahta geçti. Şehinşah'ın ve Kayseri emîri Hasan Beyin büyük gayretlerine rağmen* Bizanslıların zulmünden kaçan Batı Anadolu'daki Türklerin* Orta Anadolu yaylalarına çekilmesi durdurulamadı.

1116 yılında Danişmendliler* Sultan Şehinşah'ı tahttan indirip* Şehzade Mesud'u sultan ilan ettiler. Sultan Mesud* Danişmendli tahakkümünden kurtulmaya* Bizanslıları Anadolu'dan atmaya ve birliği sağlamaya çalıştı. 1182 yılında* Batı seferine çıktı. Sonra doğuya seferler düzenledi. Bizanslılar* Türklerin Batı Anadolu'da ilerlemelerini durdurmak için* İmparator Manuel komutasında bir orduyla Konya üzerine yürüdüler. Bu tehlikeli durum üzerine* Sultan Mesud'un oğlu II. Kılıç Arslan* Aksaray'da bir ordu hazırlayarak* Konya önündeki Bizans ordusunun karşısına çıktı. Bizans ordusunu* pusu ve taarruzlarla 1145 senesinde ağır bir yenilgiye uğrattı.

Bu sırada İkinci Haçlı Seferiyle Anadolu'ya giren Avrupalılar da* Türk kılıçları önünde duramadı. Selçuklu ordusu* Haçlılar karşısında büyük başarılar elde etti. Bu zaferler* istikrar ve yükselme devrini tekrar başlattı. Halka adaletle muamele etmesi sebebiyle* Hıristiyanların bir çoğu* Bizans yerine Türk idaresine bağlandı. Bir çok eser inşa ettiren Sultan Mesud* kırk yıl saltanatta kaldıktan sonra* 1115 senesinde vefat etti. Yerine oğlu II. Kılıç Arslan tahta çıktı. O da babasının yolunda giderek* büyük hamleler yaptı. Anadolu'nun siyasî birliğini kurmaya* ekonomik ve kültürel yükselişini sağlamaya çalıştı. Doğu seferine çıkarak* devletin hudutlarını Fırat nehrine kadar genişletti. Bizanslılar ve yardımcı kuvvetlere karşı* 1176 Miryokefalon (Düzbel/Karamukbeli) Meydan Savaşı'nı kazanarak* Anadolu'yu yurt edinen Türklerin bölgeden atılamayacağını ispatladı. Akıncılarını* Batı Anadolu'nun fethiyle görevlendirdi. 1182 yılında* Uluborlu* Kütahya ve Eskişehir havalileri fethedildi. Denizli ve Antalya kuşatıldı. Danişmend arazisi ve Çukurova zaptedildi.

Kazanılan zafer ve başarılarla siyasî birlik ve sınır emniyeti sağlandı. Ekonomik ve kültürel yükselme başladı. Bir süre sonra II. Kılıç Arslan* mücadeleyle geçen uzun saltanat yıllarındaki yorgunluğu ve ihtiyarlığını mazeret gösterip istirahata çekildi. Sahip olduğu toprakların idaresini onbir oğlu arasında taksim etti. Kendisi Konya'da büyük sultan olarak kaldı. Oğullarının her biri bir vilayette yönetimi ele aldı. Bu sırada Selahaddin Eyyubî'nin Kudüs'ü zaptetmesi* Üçüncü Haçlı Seferinin başlamasına sebep oldu. Anadolu'dan geçmeye çalışan kalabalık Haçlı ordusu* şehzadelerin direnişiyle karşılaştı. Yaptıkları çete harpleriyle Haçlı ordusuna büyük kayıp verdirdiler. Fakat çok kalabalık olan Haçlıların bir kısmı* Filistin'e ulaştı.

II. Kılıç Arslan* 1192 senesinde Konya'da vefat etti. Yerine büyük oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev geçti. Fakat* kardeşleri onun iktidarını kabul etmeyince* aralarında saltanat mücadelesi başladı. Tokat meliki Rükneddin Süleyman Şah* 1196 yılında Konya'yı zaptetti ve saltanatını ilan etti. Birliği sağladıktan sonra Bizans'ı tekrar senelik vergiye bağladı. İç mücadelelerden yararlanarak hudut tecavüzlerine başlayan Ermenileri cezalandırdı. Gürcüler* Saltukluların zayıflamasından istifade ederek* Erzurum'a kadar gelince* Doğu Seferine çıktı. 1201 yılında* Saltuklu Devletine son verdi. Artuklular ve Mengücüklerden aldığı yardımla* Erzurum'dan Gürcistan üzerine sefere çıktı. Sarıkamış yakınlarında* Gürcü-Kıpçak ordusunun baskınına uğradı ve mağlup oldu. Tekrar Gürcistan seferine çıktıysa da* yolda hastalanarak 6 Temmuz 1204 tarihinde vefat etti. Konya'da Künbedhane'ye defnedildi. Yerine oğlu III. Kılıç Arslan geçti. Fakat çok geçmeden Gıyaseddin Keyhüsrev* Türkmen beylerinin davetiyle* küçük yaştaki yeğeni Kılıç Arslan'ın yerine* tekrar Türkiye Selçukluları sultanı oldu.

Gıyaseddin Keyhüsrev* devletin hudutlarını emniyete almak için* Bizanslılar ve Ermenilerle mücadele etti. Dördüncü Haçlı Seferiyle (1204) İstanbul* Latin hakimiyetine girdi. Bizans hanedanı Anadolu'ya kaçıp* İznik ve Trabzon'da iki devlet kurdu. Bizanslılar* Karadeniz kıyılarına yerleşerek ticaret yollarını kapattılar. Gıyaseddin Keyhüsrev* ticaret yolunu açmak için* 1206 yılında sefere çıktı. Bizanslıları bu bölgeden atarak* Karadeniz yolunu açtı. Ertesi sene Akdeniz sahillerine inerek Antalya'yı fethetti. Bu sırada akıncı beyleri* Batı Anadolu'da bir çok yeri aldı. Bu fetihler* İznik Bizanslılarını telaşlandırdı. Bizans ordusu ile* 1211 senesinde Alaşehir'de yapılan muharebede Selçuklu ordusu büyük zafer kazandı. Savaş bittikten sonra* Gıyaseddin Keyhüsrev* meydanı dolaşırken bir düşman askeri tarafından şehit edildi. Yerine oğlu İzzeddin Keykavus geçti.

İzzeddin Keykavus* saltanatının ilk yıllarında taht mücadelesini halletti. Daha çok iktisadî meselelere* ülkenin imarına ve kültür faaliyetlerine önem verdi. Kervansaray* cami ve medreseler inşa ettirdi. Verem hastalığına yakalanan İzzeddin Keykavus* 1220 yılında Viranşehir'de vefat etti. Sivas'ta yaptırdığı darüşşifanın yanındaki türbesine defnedildi. Yerine kardeşi Alâeddin Keykubad geçti.
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Sultan Alâeddin Keykubad zamanı* Türkiye Selçuklularının en kudretli* en müreffeh ve en parlak devri olarak geçti. Anadolu'nun emniyeti içi başta Konya* Kayseri ve Sivas olmak üzere* şehirleri surlarla tahkim ettirdi. Moğol tehlikesine karşı hudutlarda tedbir aldı. Bu işleri sırasında fetihlere de devam etti. Askerî ve ticarî önemi büyük olan Kolonoras kalesini muhasara altına aldı. 1221 senesinde kaleyi fethetti. Buraya* sultanın ismine nispetle Alâiye denildi. Moğol tehlikesine karşı tahkim ve askerî tedbirler yanında diplomatik yola da başvuruldu. Moğol Ögedey Kağan'a elçi gönderip barış yaptı. Alâeddin Keykubad* saltanatı zamanında Türkiye Selçuklu Devletini* Moğol istilâ ve zulmünden korudu. Alâeddin Keykubad* 1 Haziran 1237 tarihinde Kayseri'de vefat etti. Yerine İzzeddin Kılıç Arslan'ı veliaht tayin etmesine rağmen* büyük oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev tahta geçti.

II. Gıyaseddin Keyhüsrev (1237-1246)* Moğollara Kösedağ'da yenilince (Temmuz-1243)* devletin yıkımı başladı. Kösedağ bozgunundan* Anadolu Selçuklu Devletinin yıkılışına kadar olan devrede (1243-1308)* Selçukluları büsbütün sindirmek için* Moğol faaliyet ve zulmü devam etti. 1259'da* Kızılırmak hudut olmak üzere devletin ikiye ayrılması* 1262'de Karamanlılar'ın isyan ederek Konya üzerine yürümeleri* 1276'da Moğollara karşı Hatıroğlu İsyanı* 1277'de Mısır Memlûk Sultanı Baybars'ın* Hatıroğlu'nu desteklemek için Anadolu'ya girip Kayseri'ye kadar gelmesi* Karamanoğlu Mehmet Bey'in 1277'de Konya'da yeni bir sultanı tahta çıkartma girişimiyle* Cimri hadisesi gibi çeşitli siyasî* ekonomik ve sosyal çalkantılar meydana geldi. Anadolu Selçuklu Devletinin çöküşü başlayınca* Moğol zorbalığının önüne geçmek için Türk beyleri ve Anadolu halkının yer yer mücadelesi görüldü. Çökmekte olan devletin yıkıntıları üzerinde çeşitli Oğuz boyları* Türkmen ve kumandanlar* beylikler kurmaya başladı. Bu beyliklerden* Bizans hududunda kurulan Osmanlı Beyliği'nin* Batı Hıristiyan âlemine açık fütuhat cephesiyle diğerlerinden farklı stratejik mevkide bulunması; o yönde sürekli genişleme imkânı bulduğu gibi* dar ve sıkışık beyliklerin reislerine yerine göre dostça* bazen de baskı yaparak* bütün Anadolu'yu kendi idaresinde toplamasını* 20. yüzyılın başlarına kadar üç kıtaya hakim olmasını sağladı.

Anadolu Selçuklu Devleti toprakları üzerinde Moğollar* Haçlı istila hareketi neticesi gibi korkunç katliam* yıkım ve dehşet saçıcı hadiselerle bölgeyi işgal ettiler. Moğol istilasıyla* Anadolu Selçuklu Devleti* 14. yüzyılın başında yıkıldı. Anadolu* Moğol kontrolüne girdiyse de* 14. yüzyıldan sonra bölgede Osmanlı hakimiyeti başlayıp* Haçlıların ve Moğolların açtığı yaraları kapamaya çalıştı.

Türkiye Selçuklularını* Oğuzların Üç Oklar kolunun Kınık boyuna mensup Selçuklular kurup yönettiler. Devlet teşkilatı* sağlam bir esasa sahipti. Türkiye Selçukluları; Karahanlı* Büyük Selçuklu ve Abbasîlerin yanında diğer Türk ve İslam devletlerinin teşkilatlarından da büyük ölçüde faydalandılar. Bunları mükemmel bir şekilde kendi bünyelerine uydurdular. Sultanlar* devletin idaresinde hissedilen ihtiyaçlara göre teşkilatlarını genişlettiler ve zaman zaman da yenileme yoluna gittiler. Devletin* hanedan mensupları arasında bölüşülmesinin; bölünmeye ve saltanat mücadelesine sebep olduğu görüldü. II. Kılıç Arslan'dan sonra merkeziyetçilik geliştirildi.

Devlet* önceki Türk hakimiyetlerinde olduğu gibi* hanedanın ortak sorumluluğu altındaydı. Devleti idare eden hükümdarın ise* hanedan mensubu olması şarttı. İsimleri Türkçe ve İslamî idi. Ayrıca* halife ve âlimler tarafından künye ve lakaplar verilirdi. Tahta yeni çıkan sultanlar* halifeye hükümdarlıklarını tasdik ettirirler* adlarına hutbe okutur ve para bastırırlardı. Savaşlarda veya herhangi bir gezide* hakimiyet alâmeti olarak* sultanların başları üstünde* atlastan veya altın işlemeli kadifeden yapılmış bir çetr (şemsiye) tutulur* daima yanında hazır bulunan kös* sultanın kapısında günde beş kez nevbet çalardı. Vilayetlerdeki meliklerin* günde üç nevbet çaldırma hakları vardı. Sultanlar* haftanın belli günlerinde devlet erkânını ve emîrleri huzurlarına kabul eder ve onların görüşlerini alırlardı. Sultan iktaların dağıtılması* kadıların (hakim) tayini* devlete bağlı beylik ve sultanlıkların başına geçenlerin tayinlerini onaylar* hükümete karşı işlenen cürümlerle uğraşan yüksek mahkemeye de başkanlık ederdi. Devletin idaresi* birinci derecede sultana ait olmakla birlikte* bizzat kendisi mevcut kanunlara uyardı. Sultan* adalet mekanizmasının sağlıklı olması için* haftada iki gün halkın derdini dinlerdi.

Sultanlar* sarayda otururdu. Sarayda Hacibü'l-Hüccab* Üstadüddâr* Silahdar* Emîr-i Alem* Câmedâr* Taştâr veya Âbdâr* Emîr-i Çaşnigîr* Emîr-i Ahur* Emîr-i Şikâr* Emîr-i Devât* Emîr-i Mahfil* Serheng-i Nedîm* musahip görev yapardı. Bunlar* sultanın en emniyetli adamları arasından seçilir ve her birinin emrinde askerî kıtalar bulunurdu.

Ordu; Gulamân-ı Saray* hassa ordusu* hânedâna mensup meliklerin kuvvetleri* Türkmen kuvvetleri* tâbi kuvvetler* ücretli askerler ve donanmadan oluşurdu. Ordunun ve idarenin esasını* mahallinde çiftçilerin ödediği vergilerle beslenen Türk iktâ askerleri teşkil ederdi. Orduda* dinî vazifeleri görmek ve gazâ ruhunu canlı tutmak maksadıyla âlim* derviş ve mutasavvıflar bulunurdu. Silah olarak* ok* yay* kılıç* kargı* çomak* gürz* mızrak* topuz* nacak* mancınık* merdiven* seyyar kule kullanılırdı. Ordudaki birlikler* çeşitli bayrak* tuğ ve alem taşırlardı.

Adlî Teşkilat: Türkiye Selçuklularında* şer'î davalara her şehirde bulunan kadılar bakardı. Konya'da oturan baş kadıya Kâdı'l-kudât denirdi. Bu kadılar* tereke (miras)* hayrat işleri ve vakıfların idaresine bakarlardı. Selçuklularda örfî davalara bakan mahkemeler de bulunurdu. Bu mahkemeler* asayiş* devlet âmirlerine itaatsizlik ve siyasî suçlar gibi davalara bakarlardı. Bu örfî mahkemelerin başında* emîr-i dâd bulunurdu. Kadıların verdikleri hükme itiraz edilemezdi. Ancak yanlış verilen bir hüküm olursa* diğer kadılar tarafından altı imzalanarak* sultana arz edilirdi. Kadıların yüksek medrese tahsili görmüş* İslam ahlakıyla ahlâklanmış kimseler olması şarttı. Müftîler* Hanefî mezhebine göre fetva verirlerdi.

Eğitim* Kültür ve Edebiyat: Anadolu Selçuklu sultanları* kültür ve medeniyet hizmeti için* ilme ve âlimlere değer verdiler. Bir ilim ocağı olan medreselerde eğitim ve öğretim ücretsizdi. Vakıf gelirleri* onların geçimini temin ederdi. Medreselerde İslam ilimlerinden; tefsir* hadîs* hadîs usulü* kelâm* kelâm usulü* fıkıh* fıkıh usulü ve tasavvuf yanında* matematik* astronomi* tıp ve felsefe gibi bilimler de öğretilirdi. Genellikle* medresenin yanında* dârüşşifa denilen hastane* cami* kütüphane* zâviye* kervansaray* imaret de bulunurdu. Bunlar da birer ilim irfan yuvasıydı. İslam ülkelerinden bir çok âlim* Anadolu'daki ilim yuvalarına gelip ders verdiler. Başta sultan olmak üzere devlet adamlarından ve halktan iyi muamele gördüler. Türkiye Selçuklu Devletini* ilim ve irfan yuvası haline getiren değerli âlimlerin arasında; Şihabüddin-i Sühreverdî* Necmeddîn-i Râzî* Muhyiddîn-i Arabî* Ahmed Fakîh* Mevlânâ Celaleddîn-i Rumî* Hacı Bektaş-ı Velî* Sadreddîn-i Konevî* Safiyyüddîn Muhammed Urmevî* Siracüddîn Mahmud Urmevî* İzzeddîn Urmevî* Celaleddîn Habîb* Sadeddîn-i Ferganî* Fahreddin Irakî* Kadı Burhaneddin* Kutbeddîn-i Şirazî* Ahî Evran* Ebu Hamid Kirmanî* Şems-i Tebrizî* Muhammed Behaüddîn Veled* Seyyid Burhaneddin Muhakkık Tirmizî* Şeyh Hüsameddin Çelebi* Mevlanâ Muhyiddîn Kayserî* Şeyh Edebâlî* İbn-i Türkmanî* İbrahim-i Hemedanî* Cemaleddin-i Aksarayî gibi devrin en seçkin âlimleri vardı.

Anadolu'da Türkmenler* Türkçe konuşup* sözlü ve yazılı edebiyat eserleri meydana getirdiler. Dinî ve bazı edebî eserlerde Arapça ve Farsça kullanıldı. Halkın büyük çoğunluğu Türkçe konuşurdu. Daha sonraları Türkçe* edebiyat dili haline geldi. Ahmed Fakîh* Hoca Dehhanî* Hoca Mesud* Yunus Emre* Türkçe şiirler söyleyip yazdılar. Yunus Emre* şiirdeki büyük kudreti ve tasavvuf aşkıyla* Türkçe'nin en güzel* en iyi örneklerini verdi. Göçebeler arasında* Oğuznâme ve Dede Korkut destanlarıyla gâziler arasında çok rağbet bulan Danişmendnâme ve Battalnâme* bu dönemde sözlü edebiyattan yazılı edebiyata intikal etti. Mevlanâ Celaleddin-i Rumî ve oğlu Sultan Veled* insanlara doğru yolu gösteren ve nasihat veren eserlerini Farsça yanında Türkçe'yle de yazdılar.

Ticaret: Türkiye Selçukluları* Anadolu'yu Müslüman ve gayrimüslim kavimler arasında bir köprü haline getirdiler. Dünya ticaret yollarını açıp* tedbirler aldılar. Ticarî ilişkileri zorlaştıran engelleri kaldırıp* ülkenin bir çok yerinde kervansaraylar yaptırdılar. Yolcuların* buralarda hayvanları ile birlikte üç gün ücretsiz kalma ve yemek yeme hakları vardı. Buralara gelen Müslüman ve gayrimüslim* zengin-fakir* hür-köle bütün misafirlere aynı yemeğin verilmesi ve eşit muamele yapılması esastı. Kervansaraylar ve hanlar külliye halinde olup* hepsinin cami ve kütüphanesi vardı.

Anadolu Selçuklu Sultanlarının Tahta Çıkış Tarihleri

Kutalmışoğlu Süleyman Şah / 1076
Ebü'l-Kasım'ın nâibliği / 1086
Birinci Kılıç Arslan / 1092
Fetret Devri / 1107-1110
Şehinşah (Melikşah) / 1110
Birinci Rükneddin Mesud / 1116
İkinci Kılıç Arslan / 1155
Birinci Gıyaseddin Keyhüsrev (Birinci Hükümdarlığı) / 1192
Rükneddin Süleyman Şah / 1196
Üçüncü Kılıç Arslan / 1204
Birinci Gıyaseddin Keyhüsrev (İkinci hük.) / 1205
Birinci İzzeddin Keykavus / 1211
Birinci Alâeddin Keykubad / 1220
İkinci Gıyaseddin Keyhüsrev / 1237
İkinci İzzeddin Keykavus / 1246
Ortak İktidar / 1249-1254
Birinci Keykavus / 1254
Dördüncü Kılıç Arslan (Ülkenin bir bölümünde) / 1257
Üçüncü Gıyaseddin Keyhüsrev / 1266
İkinci Gıyaseddin Mesud (Birinci hük.) / 1284
Saltanat Mücadelesi / 1296-1298
Üçüncü Alâeddin Keykubad / 1298
İkinci Gıyaseddin Mesud (İkinci hük.) / 1302
Beşinci Kılıç Arslan / 1310
Moğol Valisi Timurtaş'ın Türkiye Selçukluları saltanatına son vermesi / 1318
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
Osmanlı Devletinin Doğuşu
Anadolu Türklüğünü yeniden birliğe kavuşturan* yayılmasını ve güçlenmesini sağlayan Osmanlıların ortaya çıkışı meselesi* Batı Anadolu'nun uç bölgesinde yeni bir Türkiye'nin doğuşu ile sıkı sıkıya bağlıdır. Osmanlı hanedanının mensup bulunduğu* Oğuzlar'ın sağ kolu olan Günhan kolunun Kayı boyu* dokuzuncu yüzyıldan itibaren* Selçuklular'la beraber Ceyhun nehrini geçerek İran'a geldi. Rivayetlere göre* Horasan'da Merv ve Mahan tarafına yerleşen Kayılar* Moğolların tecavüzleri üzerine* yerlerini bırakarak Azerbaycan'a ve Doğu Anadolu'ya göç ettiler. Bir rivayete göre* Ahlat'a yerleşen Kayılar* oradan Erzurum ve Erzincan'a* daha sonra Amasya'ya gelerek* oradan Halep taraflarına göç ettiler. Bir kısmı Caber Kalesi civarında kalırken* diğer bir kısmı Çukurova'ya gitti. Çukurova'ya gelenler* daha sonra Erzurum civarında Sürmeliçukur'a vardılar. Aralarında çıkan ihtilaf üzerine* bir kısmı asıl yurtlarına dönerken* Ertuğrul ile kardeşi Dündar'ın emrindekiler* bir müddet Sürmeliçukur'da kaldıktan sonra* Moğolların batıya akınları üzerine* Selçuklu sultanı Alaaddin Keykubad'a müracaat ederek Karacadağ taraflarındaki Rum (Bizans) hududuna yerleştirildikleri söylenirse de bu* tarihî gerçeklere pek uygun düşmemektedir.
Gündüz Alp'i Ertuğrul Gazi'nin babası olarak gösteren ve bugün ilim âleminde kabul edilen diğer bir rivayete göre ise* Gündüz Alp'in Ahlat'ta vefatından sonra oymağın başına geçen oğlu Ertuğrul Gazi* buradan hareketle Erzincan'a oradan da Bizans sınırına yakın olmak gayesiyle* Karacadağ mıntıkasına gelmiştir. Kesin olan bir şey varsa o da Ertuğrul Gazi liderliğindeki Kayıların* on üçüncü yüzyıl ortalarında Ankara'nın batısında bulunmalarıdır. Sonraları* tahminen 1231 yılında* Sultan Alâaddin'in kendilerine ıkta (arazi) olarak verdiği Söğüt ve Domaniç'e gelip yerleşmişlerdir.

Diğer taraftan Moğollar* Orta Asya Türklüğünü ve medeniyetini imha ederken* istilânın dehşeti karşısında* onların kılıcından kurtulan büyük göçebe kitleleri* şehirli âlim* tâcir* edebiyatçı ve sanatkârlar da Anadolu'ya sığınıyordu. Göç dalgaları* Selçuklu hududunda eskiden beri mevcut göçebelerle yeni Türk boylarını birbirine karıştırıyor ve uçlardaki yoğunluğu süratli bir şekilde arttırıyordu. Kaynakların kayıt ve tasvirine göre* Azerbaycan ve Arran (Karadağ) ovaları ile vadileri* karıncalar gibi kaynaşıyor ve göç dalgaları buradan Anadolu'ya akıyordu. Böylece* Moğollardan kaçan Türkmenler* Anadolu'ya nüfus ve hayatiyet getiriyor ve siyasi parçalanmaya rağmen bu ülke yeni bir kudret kazanıyordu. 1261'den itibaren* Moğol kontrolünün nispeten zayıf bulunduğu ve Türkmen nüfusunun gittikçe kuvvetlendiği Kızılırmak'ın batısındaki bölgede (Kastamonu-Ankara-Akşehir-Antalya hattının batısında) uc beylikleri ortaya çıktı. Eskişehir* Kütahya* Afyon ve Denizli* Selçuklu-İslâm kültürünün yerleştiği uc merkezleri olarak yükselip Gazi Türkmenlerin faaliyette bulunduğu en ileri uc bölgesiyle Selçuklu uc bölgesi arasında bir ara bölge haline geldiler. Uc bölgelerinde ortaya çıkan Türkmen beylikleri arasında Konya'ya hakim olan Karamanoğulları en kuvvetlisi görünüyor ve Selçukluların varisi olduğunu iddia ediyordu. Batı Anadolu'da Aydınoğulları* devrin şartlarına göre mükemmel bir donanma gücüne sahip bulunuyordu.Göçebe bir kavmin süratle denizci olması ve Adalar (Ege) Denizini alt üst eden gazalarıyla hayranlık uyandırması* şaşılacak bir gelişmeydi. Bu devir Anadolu'sunda yine mühim sayılabilecek bir güce sahip bulunan Germiyanoğulları* Karesioğuları* Menteşeoğulları* Saruhanoğulları* Hamidoğulları ve Candaroğulları beyliklerinden her biri* kendi hesabına yayılma mücadelesine girişti. Bunlar arasında Söğüt'te kurulan Osmanlı Beyliği en mütevazı bir durumda bulunuyordu.

Ertuğrul Gazi* tahminen doksan yaşında olduğu halde* 1288'de vefat ettiğinde* Osmanlı Beyliği; Karacadağ* Söğüt* Domaniç ve çevresinde 4800 kilometrekarelik mütevazı bir toprak parçasına sahipti. Ertuğrul Bey'in vefatından sonra* uçtaki Oğuz aşiretlerinin ittifakıyla* Kayı boyundan olduğu için* Osman Bey hepsine baş seçildi. Diğer Anadolu beyleri birbirleriyle uğraşırken Osman Bey* Bizans'la mücadele etti. Bu sayede* 1288'de Selçuklu sultanının gönderdiği hakimiyet alâmetlerini alan Osman Gazi* böylece kendi nüfuz bölgesini ve oradaki reayayı (halkı) Bizans'a ve komşu beylere karşı koruma mesuliyetini yüklenmiş oldu. Çevresine aldığı Samsa Çavuş* Konuralp* Akçakoca* Aykut Alp* Abdurrahman Gazi gibi aşiret beyleriyle birlikte fetih hareketini başlatan Osman Gazi kısa sürede İnönü* Eskişehir* Karacahisar* Yarhisar* İnegöl ve Bilecik'i zaptetti. Bilecik'in fethi ve Osman Bey'in beylik merkezini buraya nakletmesiyle; Anadolu Selçukluları'nca Moğollara karşı girişilen başarısız Sülemiş isyanı neticesinde Sultan III. Alaaddin Keykubad'ın kaçması hemen hemen aynı tarihlere rastladı. Bu sebeple Selçuklu Devleti'nin başsız kalması neticesinde daha serbest hareket etmeye başlayan Osman Gazi* bağımsızlığını (istiklâlini) ilan etti (27 Ocak 1300). Bölgenin ve Bizans'ın içinde bulunduğu durumdan istifade eden Osman Bey'in kuvvetleri* Bursa önüne kadar akınlarda bulunuyordu. Lefke* Mekece* Akhisar* Geyve ve Leblebici kalelerinin fethinden sonra Osman Gazi* askerî harekâtın başına oğlu Orhan Gazi'yi getirdi (1320). Osman Gazi* Bundan sonra ölümüne kadar* teşkilât meseleleriyle meşgul oldu. 1324 veya 1326'da öldüğü tahmin edilen Osman Bey vefat ettiği sırada* Bursa Osmanlıların eline geçti. Bursa'nın zaptından sonra* beylik merkezi buraya nakledildi ve şehir yeni binalarla süslendi. Gerçekte* Selçukluların tarih sahnesinden çekilmesiyle Anadolu bir virane görünümündeydi. Çünkü* Moğolların Anadolu'daki etkisi halâ hissediliyordu. Ancak* Selçukludan kalan değerli hazineler vardı. Bunlar dil* din ve alfabe birliğiydi. Bunun ruhu da gaza aşkı idi. Osmanlı* bunların hepsini kendinde toplamıştı. Dil* din ve alfabe birliği sayesinde* halk sınır tanımıyordu. Savaşma ve şehit olma isteği* her an* Hıristiyanlarla gaza eden Osmanlı Beyliği'ne büyük fırsatlar verdi. İşte bu aşk ve şevkle* diğer beylerin tebaası Osman eline göç etti veya en azından onların başarısı için gönülden dua etti. Âlimler de aynı yolu takip ederek* Edebâli* Dâvûd-ı Kayserî* Dursun Fakih gibi büyükler* Karaman ülkesinden kalkıp* Osmanlı toprağına kondular ve kültür faaliyetlerini başlattılar.

Orhan Gazi devrinde Bizans'a karşı kazanılan Pelekanon Muharebesi'nden sonra İznik fethedildi (1330). Orhan Gazi'nin 1361'e kadar olan hükümdarlığı devresinde Osmanlı Devleti* kardeş beylikler üzerinde hakim bir güç haline geldi. Daha önce Ege ve Rumeli'de Karesi* Saruhan ve Aydınoğulları* gaza hareketinin öncüleri durumunda idiler. Ancak* Karesi Beyliği'nin ilhakıyla Aydınoğlu Gazi Umur Bey'in* Haçlı saldırıları karşısında İzmir limanını kaybetmesi üzerine* bu bölgedeki gaza liderliği Orhan Gazi'ye geçti. Bu sırada Bizans'ta baş gösteren iç savaş ve Kantakuzen'in Gazi beylerle ittifakı* Türklerin Rumeli'ye geçişini kolaylaştırdı. Orhan Gazi'nin oğlu Süleyman Paşa'nın destanlara konu olacak mahiyette gerçekleştirdiği Rumeli'ye geçiş* Türk tarihinin en büyük hadiselerinden biri oldu. İlk önce Çimpe Hisarını ele geçiren Süleyman Paşa* burayı bir üs olarak kullanmaya başladı. Daha sonra Biga'da topladığı orduyu* Güney Marmara kıyısında Kemer limanından gemilerle karşıya naklederek Bolayır'ı zaptetti. Ardından kuvvetlerini iki kola ayırarak* bir taraftan Gelibolu'ya* öbür yandan da Trakya'ya karşı iki uç kurdu ve muntazam gaza akınlarına başladı. 1354 yılında Gelibolu'nun zaptı ile* bu ilk Rumeli fatihleri yarımadanın fethini tamamladılar. 1357'de veliaht Süleyman'ın ve ardından Sultan Orhan Gazi'nin vefatları* Rumeli'deki fetihlerin bir müddet durmasına sebep oldu ise de Sultan I. Murad (1361-1389) Anadolu'da birliği sağladıktan sonra* tekrar Rumeli cihetine yönelerek Osmanlıların* Avrupa'da sağlam bir şekilde yerleşmesini sağladı. 1362'de Edirne fethedildi. Haçlı kuvvetlerine karşı 1364'de Sırpsındığı* 1371'de Çirmen zaferleri kazanıldı. Bu fetih ve zaferlerin sonunda Osmanlılar kesin olarak Avrupa'da yerleştiler ve tesir sahaları bütün Balkanları içine alan bir genişliğe erişti. Bulgaristan ve Sırbistan* Osmanlılara tabi olmayı kabul ettiler. Osmanlı kuvvetleri* üç koldan harekâta devamla* Kuzey Makedonya* Niş* Manastır* Sofya ve Ohri'yi aldılar. Diğer taraftan* Anadolu'da Türk birliğinin sağlanması için mücadele veriliyordu. Hamidoğulları Beyliğinden Akşehir* Beyşehir* Seydişehir* Yalvaç* Şarkikaraağaç ve Germiyanoğullarından da Kütahya* Tavşanlı* Emet* Simav ve çevresinin Osmanlılara geçmesi* Karaman-Osmanlı ilişkilerini gerginleştirdi. Çok geçmeden de iki devlet arasında savaş çıktı. Ancak* Karaman kuvvetlerini bozguna uğratan Osmanlılar* bir süre bu beyliğin saldırılarından emin oldular. Öte yandan Osmanlıları Balkanlardan atmak üzere* Sırp* Macar* Ulah* Boşnak* Arnavut* Leh ve Çek kuvvetlerinden oluşturulan büyük Haçlı kuvvetlerinin* 20 Haziran 1389'da Kosova'da yok edilmesi* tarihe* örnek imha hareketlerinden biri olarak geçti. Türk tarihinin mühim hadiselerinden biri olan Kosova Meydan Muharebesi* Doğu Avrupa'nın kaderini de tayin etti. Balkan yarımadasını asırlar boyunca Türk hakimiyeti altına koyan bu zafer sonunda* Sultan Murad-ı Hüdâvendigâr (I. Murad)* bir Sırp tarafından şehid edildi.
 

C0M!S3R-eX

Uzman üye
14 Kas 2006
1,174
27
İmparatorluğa Doğru
Sultan Murad Hüdâvendigâr'ın şehid olması üzerine* cesareti ve savaş ânında olağanüstü hızlı hareketi yüzünden "Yıldırım" lâkabıyla anılan* oğlu Bayezid Han tahta çıktı. 1390 ve 91'de iki defa Anadolu seferine çıkan Yıldırım Bayezid* Saruhan* Germiyan* Menteşe* Aydın* Teke ve Hamidoğulları'nın topraklarını sınırlarına kattı. Karamanoğulları arazisinin büyük bölümünü alırken beyliğe dokunmadı. 1391'de Eflak seferine çıktı. Eflak ordusunu mağlup ettikten sonra Osmanlı ordusu* Tuna'nın öbür yakasına geçti. Selanik alındı. Mora üzerine giden akıncı kolları* sınırı hızla genişletirlerken* Macar kralı Sigismund emrindeki Haçlılar* Niğbolu önlerine geldiler. Haçlıların gayesi* Osmanlı Türkünü Avrupa'dan* hattâ Anadolu'dan atarak Kudüs krallığını yeniden kurmaktı. Ancak* Avrupa'nın irili ufaklı bütün milletlerinin Kudüs'e kadar uzanan yolda* daha ilk ciddî imtihanı vermek üzere Niğbolu'ya saldırdıkları sırada Bayezid Han harekete geçti. Niğbolu Savaşı sonunda Haçlıların zayiâtı 100 bin ölü ve 10 bin esir oldu. Niğbolu Savaşında Türkleri ilk defa tanıyan ve Yıldırım'ın kumandanlığına ve kahramanlığına hayran olan Korkusuz Jean* esaretten kurtulursa* bir daha Türklere karşı kılıç çekmeyeceğine yemin etmişti. Buna karşılık Yıldırım Bayezid Han; "Bir daha benim aleyhimde silah kullanmamak için yaptığınız yemini size iade ediyor* sizi silahlarınızı elinize almaya ve bütün Hıristiyanları bize karşı toplamaya davet ediyorum. Bu suretle bana* yeni zaferlerle şan ve şeref kazandıracaksınız" diyerek kudretini ortaya koyuyordu.
Niğbolu Zaferinin en önemli sonucu* Bizans için bütün ümit kapılarının kapanmış olmasıydı. Artık Avrupa'dan hiçbir yardımın gelmesi beklenemezdi. Bundan sonra Yunanistan'a sefer düzenleyen Yıldırım Bayezid* Atina ve Mora'yı aldı. Hazret-i Peygamberin müjdesine kavuşmak için* İstanbul'u iki defa sıkı bir kuşatma altına aldı ise de* bunlardan birincisine Niğbolu Seferi* ikincisine ise Timur Han mâni oldu. Fakat Hıristiyan batıya galip gelen Osmanlılar* kendileri gibi Türk ve Müslüman olan doğuya mağlup oldular. Kendisini Cengiz'in mirasçısı olarak gören ve Cengiz imparatorluğu topraklarının tamamına hâkim bir İslam devleti kurmak isteyen Timur Han* Altınordu Hanlığı gibi* Ankara civarında 20 Temmuz 1402'de* Osmanlı Devletine de büyük bir darbe vurdu ve Anadolu'yu tekrar parçaladı. Bu yenilginin sebepleri arasında* karşı tarafın da askerlik sanatı ve yiğitlik bakımından bu taraftaki Türk'e denk olması yanında* Osmanlıların o sırada henüz Anadolu'da birliği sağlayamamış olmalarının rolü büyüktü. Anadolu beyliklerine son verilmişse de* beylik yapısı tam olarak ortadan kaldırılamamıştı. Bununla beraber* Timur'un devleti onun ölümüyle dağılacak* fakat Osmanlıların kurduğu devlet* aradan on yıl geçtikten sonra* bütün şevket ve azametiyle devam edecektir.

Yıldırım Bayezid'in Ankara Savaşı'nda esir düşmesi ve çok geçmeden de esaret hayatına dayanamayarak* kederinden vefat etmesi üzerine (Mart 1403)* şehzadeleri arasında taht kavgaları başladı. 1403'ten 1413 yılına kadar devam eden ve Fetret Devri denilen bu süre sonunda* kardeşleri İsa* Musa ve Süleyman çelebilere galip gelen Mehmed Çelebi* Osmanlıları tekrar bir idare altında toplamayı başardı. 1413-1421 yılları arasında* tek başına Osmanlı tahtını temsil eden Sultan Çelebi Mehmed* giriştiği muharebelere bizzat katılmasıyla meşhur oldu. Bu savaşlarda yara alan Padişah* azimli* cesaretli* dirayetli ve kadirşinastı (değer bilirdi). Zamanında affetmesini ve kalp kazanmasını da bilirdi. Aydınoğullarını* Candaroğullarını ve Karamanoğulları'nı itaat altına aldı. Fetret devrinde elden çıkan Rumeli'deki toprakların büyük bölümüne yeniden sahip oldu. Şeyh Bedreddin ve Mustafa Çelebi isyanlarını bastırdı. 35 yaş gibi devletine en verimli olabileceği çağda* kalp krizinden vefat etti (1421). Sultan Çelebi Mehmed* oğlu II. Murad'a* âdeta yeniden kurarak sağlam temellere oturttuğu bir devlet bıraktı. Bu sebeple kendisi* devletin ikinci kurucusu olarak bilindi.

Kahramanlığı yanında bir gönül adamı olan Sultan II. Murad Han* 1430'da Selanik ve Yanya'yı fethetti. Varna ve Kosova'da Haçlılara karşı girdiği mücadelede* Türk tarihine altın harflerle geçen iki büyük zafer kazandırdı. Sırp despotluğunu ortadan kaldırdı. Kazandığı zaferler ve fetihler neticesinde* devleti her zamankinden daha güçlü bir hale getirdiği gibi* İstanbul'un fethini de yakın bir imkân haline soktu. Bu hükümdar devrinde* Osmanlı merkezi* ilmin ve kültürün de merkezi oldu. Beyliklerdeki kültür faaliyetleri Osmanlı payitahtına (başkentine) taşındı ve her sahada pek çok eser yazıldı. Bilindiği kadarı ile* Osmanlı hükümdarları içinde adına en çok eser yazılan* Türkçecilik cereyanını destekleyen* âlimlere hürmet gösteren bu padişah* tezkirelerdeki kayıtlara göre* şâir padişahların da ilkidir.

Ayrıca Gazi ve âdil olan Sultan II. Murad Han* geride her yönüyle sağlam temellere oturmuş* kudretli bir devlet bıraktı. 1451 yılında vefat etti.

1402-1413 yılları arasında şehzadeler arası saltanat mücadelelerinin hüküm sürdüğü Fetret Devri bir yana* Sultan Yıldırım Bayezid'in tahta çıkmasından* Sultan II. Murad Hanın vefatına kadar geçen zaman (1389-1451)* Osmanlı imparatorluk temellerinin atıldığı bir devir olarak göze çarpar. Osmanlı Devletinin* Timur darbesine maruz kalmasına ve bölünüp parçalanmasına rağmen* 50 yıl içerisinde bir imparatorluk haline gelmesinin sebepleri şunlardır:

1. Daha önce Osman Gazi* Orhan Gazi ve Murâd-ı Hüdâvendigâr'da görüldüğü gibi* devleti idare edecek olan şehzadelerin yetiştirilmesine fevkalâde dikkat gösterilmesi. Ayrıca devrin en yüksek âlimlerinden din ve fen derslerini alan şehzadelerin* aynı zamanda savaşlara katılıp askerlik ve kumandanlık vasıflarını geliştirerek* babalarının yerini tutacak değere ulaşmaları.

Nitekim* babasıyla birlikte Rumeli ve Anadolu'daki bütün savaşlara katılan Yıldırım Bayezid için* Batılı tarihçiler; "Yıldırım Bayezid* bütün tarihin en büyük kumandanlarından biridir" (Benoist) ve "Yıldırım'ın dünya hakimiyetine doğru gittiğini görüyoruz. Ülkesinde demir bir disiplin* mükemmel bir nizam ve asayiş mevcuttur" (Lorga) demektedirler. Gerçekten Yıldırım'ın* 13 yıl gibi kısa bir zamanda* babasından devraldığı 500.000 kilometrekarelik ülkeyi 942.000 kilometrekareye ulaştırması* onun büyük bir kumandan olduğunu göstermektedir.

Yıldırım Bayezid Hanın* Ankara Savaşı sırasında vaziyetin kötüye gittiği bir sırada* Timur kuvvetleri üzerine kasırga gibi atılan bir birliğe gözü takılır ve yanındakilere; "Kimdir bu gelenler?" diye sorar. Yanındakiler; "Padişahım* bunlar oğlunuz Şehzade Mehmed'in kuvvetleridir" derler. Bunun üzerine Yıldırım; "Berhudâr olsun. Kader hükmünü nasıl olsa icrâ edecek. Benim tahtım ona yâdigâr olsun. Onda* parçalanacak Osmanlı ülkesini birleştirecek cevheri görüyorum" demiştir.

Gerçekten de* Bayezid'in 14 yaşındaki en küçük oğlu Şehzade Çelebi Mehmed* Amasya'da saltanatını ilan edecek ve ağabeylerine karşı giriştiği mücadeleyi kazanıp Osmanlı birliğini sağlayacak ve oğluna güçlü bir devlet bırakacaktır. Memleketi ve milleti bunca beladan* fitneden* düşman tehlikesinden ancak parlak bir zekâ* yüksek bir karakter kurtarabilirdi. İşte bütün bunlar Şehzade Mehmed'de henüz daha 14 yaşındayken toplanmıştı. Tarihçiler onu; "Birinci Mehmed; cömert* yumuşak huylu ve olağanüstü kuvvetliydi" ve "Çelebi Mehmed; cömert* dostlarına dost* din ve devlet düşmanlarına karşı gayet şedid idi" cümleleriyle anlatmaktadır.

Sultan Çelebi Mehmed'in ölümü ile* henüz 18 yaşında Osmanlı tahtına çıkan oğlu II. Murad* saltanatın başında* devleti parçalayabilecek gaileler (amcası Mustafa Çelebi ve kardeşi Küçük Mustafa Çelebi hâdiseleri) ile karşı karşıya kaldı. Ancak o* devlet üzerinden bu tehlikeleri bertaraf ettiği gibi* gerçekleştirdiği fetihlerle* İmparatorluğun temellerini atmaya muvaffak oldu. Yetişmesine olağanüstü dikkat ve ihtimam gösterdiği ve Hacı Bayram-ı Velî'den* İstanbul'u fethedeceği müjdesini aldığı oğlu şehzade Mehmed'i (Fatih)* idaresini görmek için 13 yaşında tahta çıkardı. Osmanlı tahtında çocuk bir padişahın bulunmasını fırsat bilerek bütün kuvvetlerini birleştiren Avrupa* Türkler üzerine yürürken* baba ile oğul arasındaki şu yazışmalar tarihe geçti. Oğlu Mehmed'in* ordunun başına geçmesi çağrısını* Murad Han reddetti ve devleti* milleti korumanın onun görevi olduğunu söyledi. Bunun üzerine Şehzade Mehmed* babasına; "Eğer Padişah biz isek size emrediyoruz* gelip ordunun başına geçin! Yok siz iseniz* gelip devletinizi müdafaa edin!" şeklinde hitap ederek* ordunun başına geçmesini sağladı. Varna'da düşmanı bozguna uğrattıktan sonra; kendisini tebrik edenlere; "Zafer* oğlumuz Mehmed Hanındır. Biz onun emrinde bir kumandanız" cevabı pek mânidardır.

Görüldüğü üzere yükselme dönemlerinde Osmanlı şehzadeleri* 13-14 yaşlarına geldiklerinde* bir imparatorluğu idare edecek her türlü bilgi ve kabiliyete sahip bulunuyorlardı.

2. Timur fırtınasına uğrayan Osmanlı-Türk Devleti* tarihte Fetret Devri diye anılan ve 12 sene devam eden taht kavgasına sahne olduktan sonra* daha sağlam bir şekilde yayılmaya ve yükselmeye başladı. Bu durum* Osmanlı Devletinin bir cihan hakimiyetine doğru sağlam temeller üzerinde kurulduğunu ve teşkilatlandığını göstermektedir.
 
Üst

Turkhackteam.org internet sitesi 5651 sayılı kanun’un 2. maddesinin 1. fıkrasının m) bendi ile aynı kanunun 5. maddesi kapsamında "Yer Sağlayıcı" konumundadır. İçerikler ön onay olmaksızın tamamen kullanıcılar tarafından oluşturulmaktadır. Turkhackteam.org; Yer sağlayıcı olarak, kullanıcılar tarafından oluşturulan içeriği ya da hukuka aykırı paylaşımı kontrol etmekle ya da araştırmakla yükümlü değildir. Türkhackteam saldırı timleri Türk sitelerine hiçbir zararlı faaliyette bulunmaz. Türkhackteam üyelerinin yaptığı bireysel hack faaliyetlerinden Türkhackteam sorumlu değildir. Sitelerinize Türkhackteam ismi kullanılarak hack faaliyetinde bulunulursa, site-sunucu erişim loglarından bu faaliyeti gerçekleştiren ip adresini tespit edip diğer kanıtlarla birlikte savcılığa suç duyurusunda bulununuz.